Στο μυθικό Φραγκοκάστελο του Δήμου Σφακίων (νομός Χανίων) μαζί με τους «Δροσουλίτες» έκλεισε ο πρώτος κύκλος της ενέργειας «Ιστορικός Θρησκευτικός Τουρισμός» και «Αρχαία Κρητική Διατροφή», ο οποίος ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2012 από την Πύλη Βιτούρη του Ενετικού Κάστρου του Δήμου Ηρακλείου, του περιοδικού «Ην-Ων» υπό την Αιγίδα του υπουργείου Τουρισμού, της Περιφέρειας Κρήτης, την υποστήριξη της Αντιπεριφέρειας Ρεθύμνου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και την συνεργασία των δήμων Ηρακλείου-Μινώα Πεδιάδας-Αγ.Νικολάου-Ιεράπετρας-Ρεθύμνου-Ανωγείων-Χανίων-Σφακίων. Επίσης πρέπει να επισημανθεί ότι τα ιστορικά στοιχεία του Κρητικού Επιχειρηματικού Περιοδικού «Ην-Ων» έχουν συλλεχθεί από κείμενα της Ιεράς Μητρόπολης Κυδωνίας Αποκορώνου, τον Δήμο Χανίων, τον δήμο Σφακίων, τον Αρχαιολόγο Μιχάλη Ανδριανάκη και Πρόεδρο Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης, την Αρχαιολόγο Ειρήνη Γαβριλάκη Τμηματάρχη Μουσείων Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της ΚΕ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, τον πρώην καθηγητή Αλεξάνδρειού ΤΕΙ Θεσσαλονίκης Απόστολο Κυριτσάκη – Πρόεδρο του Διεθνούς Παρατηρητηρίου για το «Οξειδωτικό Στρεσς με έμφαση στην υγεία και στα αγροτικά προϊόντα και τον ερευνητή – συγγραφέα Γιώργο Παναγιωτάκη.
Όμως από τον φετινό χειμώνα συνεχίζεται ο δεύτερος κύκλος σε συνεργασία με την Πανελλήνια Ομοσπονδία Κρητικών Σωματείων με πολλά δρώμενα στην Κρήτη και στην υπόλοιπη Ελλάδα, με στόχο την προσέλκυση τουριστών μέσω της διαδρομής της ιστορίας των θρησκευτικών μνημείων της Κρήτης και την ποιότητα της διατροφής της.
Κάθε χρόνο μεταξύ Μαΐου και Ιουνίου κατά τις πρωινές ώρες, παρατηρούνται στον κάμπο γύρω από το Φραγκοκάστελο σκιές με την ονομασία «Δροσουλίτες» που θυμίζουν φιγούρες ιππέων ή πολεμιστών. Συνήθως παρατηρούνται να κινούνται από το μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπου προς το κάστρο.
Η εποχή που παρατηρείται το φαινόμενο συμπίπτει με την εποχή που διεξήχθη η φονική μάχη μεταξύ των εξεγερμένων κατοίκων και τουρκικού σώματος.
Συγκεκριμένα στις 17 Μαΐου 1828 διεξήχθη η μάχη μεταξύ ελληνικού σώματος  με επικεφαλή τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη και τουρκικού σώματος με επικεφαλή τον Μουσταφά Ναϊλή Πασά στην οποία ηττήθηκαν οι Έλληνες, πέφτοντας μεγάλο μέρος από αυτούς νεκροί. Η τοπική παράδοση συνέδεσε το φαινόμενο με το γεγονός της μάχης θεωρώντας πως οι σκιές είναι τα φαντάσματα των στρατιωτών του Χατζημιχάλη Νταλιάνη.
Στην Κρήτη μετά τους Ενετούς οι οποίοι σκλάβωσαν τους Κρητικούς για τέσσερεις αιώνες ήρθαν οι Οθωμανοί που κατέκτησαν το νησί για άλλους τέσσερεις αιώνες.
Οι Κρητικοί μαζί με μοναχούς και παπάδες -στην νεότερη ιστορία- ξεσηκώθηκαν κατά των κατακτητών.
Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε για τον νομό Χανίων την ανδρική Μονή Γουβερνέτο που τιμάται στο όνομα των Εισοδίων της Θεοτόκου (Κυρία των Αγγέλων).
Στην επανάσταση του 1821 οι Τούρκοι έστρεψαν το μίσος τους κατά της μονής, όπως συνέβαινε και στα άλλα μοναστήρια της Κρήτης. Κατέσφαξαν επτά μοναχούς και την πυρπόλησαν.

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
Οι σπουδαιότερες αρχαίες ιστορικές πόλεις του Νομού Χανίων είναι:
ΛΟΥΤΡΟ (ΦΟΙΝΙΞ)
Το σημερινό Λουτρό (Φοίνιξ η αρχαία ονομασία που το όνομα της πρέπει να το όφειλε στο αυτοφυές δένδρο).
Η πόλη βρισκόταν σε ακμή στην ελληνική, αρχαϊκή και ελληνιστική περίοδο. Υπήρχε στη ρωμαϊκή και την πρώτη βυζαντινή περίοδο και ήταν έδρα Επισκόπου. Πρέπει να σημειώσουμε ότι στο Λουτρό είχε την έδρα της το 1821 η Καγκελαρία, όπως λεγόταν η Επαναστατική Επιτροπή που ήταν επικεφαλής της επανάστασης.
Ακόμα το ασφαλές λιμάνι του Λουτρού χρησιμοποιούνταν πολλές φορές στη διάρκεια του ξεσηκωμού κατά των Τούρκων.
ΑΝΩΠΟΛΗ
Ήταν αρχαία πόλη, το όνομα της οποίας διατηρεί μέχρι σήμερα το ομώνυμο χωριό.
Ως ανεξάρτητη πόλη είχε κόψει δικά της νομίσματα. Σε επιγραφή του 183 π.Χ. αναφέρεται ως μια από τις 31 πόλεις που συνάπτουν συμμαχία με το φιλόδοξο βασιλιά της Περγάμου Ευμενή Β’.
Στους πρώτους χρόνους της βενετοκρατίας η Ανώπολη υπήρξε το κέντρο των επαναστατών κατά των Ενετών. Το επαναστατικό αυτό προβάδισμα και τον ξεσηκωμό, το πλήρωσε η Ανώπολη με ολοκληρωτική καταστροφή. Στα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας ξαναχτίστηκε.
Οι κάτοικοι της ασχολούνταν με τη ναυτιλία και διέθεταν δικά τους καράβια τα οποία όργωναν ολόκληρη τη Μεσόγειο. Σπουδαίος καραβοκύρης με πολλά πλούτη ήταν ο Ιωάννης Βλάχος, που για τη μόρφωση που διέθετε τον έλεγαν Δασκαλογιάννη. Υπήρξε μια εξέχουσα προσωπικότητα και ο πρωτεργάτης της επανάστασης του 1770, για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Το τέλος βέβαια της επανάστασης ήταν άδοξο και ο Δασκαλογιάννης υπέστη μαρτυρικό θάνατο στο Ηράκλειο (τον έγδαραν ζωντανό οι Τούρκοι). Ήταν όμως η πρώτη αντίδραση και η πρώτη έκρηξη της κρητικής ψυχής κατά του Τούρκου δυνάστη. Η καταστολή της επανάστασης σήμαινε και την καταστροφή του τόπου καταγωγής του Λασκαλογιάννη, για να παραδοθεί και πάλι στη φωτιά από τον Ομέρ Πασά το 1866.
ΑΡΑΔΕΝΑ
Στην επανάσταση του 1770 ο Δασκαλογιάννης έδωσε εκεί την τελευταία του μάχη, που στάθηκε αφορμή για την ολοκληρωτική καταστροφή της. Στο φαράγγι της Αράδενα δόθηκε αποφασιστική μάχη, για να αναχαιτιστεί η προέλαση των Τούρκων που έκαψαν για άλλη μια φορά την Αράδενα.
ΤΑΡΡΑ
Στη θέση του σημερινού παράλιου οικισμού της Αγίας Ρουμέλης, ήταν χτισμένη η αρχαία Τάρρα.
Η πόλη ιδρύθηκε κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο. Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Δωριείς, η Τάρρα, αν και ήταν μικρή πόλη, εξελίχθηκε σε μεγάλο θρησκευτικό κέντρο, με ναούς του Απόλλωνα και της Αρτεμης. Στη θέση του ναού του Απόλλωνα χτίστηκε στην περίοδο της βενετοκρατίας η εκκλησία της Παναγίας.
Σύμφωνα με τον μύθο ο Απόλλωνας μετά το φόνο του Πύθωνα κατέφυγε στην Τάρρα, όπου γίνονταν θρησκευτικές τελετές για εξαγνισμό από τον ιερέα Καρμάνορα. Εκεί βρέθηκε με τη νύμφη Ακακαλλίδα, από την οποία γεννήθηκαν οι δίδυμοι αδελφοί Φυλακίδης και Φύλανδρος, που τους θήλασε μια αίγα, όπως αναφέρει ο Παυσανίας. Η Τάρρα αναφέρεται μεταξύ των πόλεων που υπέγραψαν τη συνθήκη το 170 π.Χ. με τον Ευμενή Β’ της Περγάμου. Από τα ευρήματα της περιοχής συνάγεται ότι η πόλη βρισκόταν σε ακμή κατά τους ελληνιστικούς και κυρίως κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Από την Τάρρα καταγόταν ο Λούκιλλος, σχολιαστής των Αργοναυ-τικών του Απολλώνιου Ροδίου, καθώς και ο κιθαρωδός και αθλητής Χρυσόθεμις.
Με τις άλλες γειτονικές πόλεις, Έλυρος, Λισός και Υρτακίνα φαίνεται ότι αποτελούσαν την Ομοσπονδία των Ορείων (Ορεινή).
ΧΑΝΙΑ
Η πόλης των Χανίων το όνομα της το πήρε ή από παραφθορά του ονόματος Χθονία, που ήταν ένα από τα αρχαία ονόματα της Κρήτης, ή από το αραβικό Χάνι, ή τέλος από την Αλχανία κώμη.
Από ανασκαφικά ευρήματα παρατηρήθηκε ότι η πόλης των Χανίων κατοικήθηκε από το τέλος της νεολιθικής εποχής (2900 περίπου π.Χ.).
Ο οικισμός που αναπτύχθηκε εκεί βρισκόταν σε ακμή σ’ όλη την περίοδο του μινωικού πολιτισμού, με ιδιαίτερη ακμή στη νεοανακτορική και μετανακτορική περίοδο.
Η Δημοτική Αγορά Χανίων στο εσωτερικό της λειτουργούσαν τα περισσότερα καταστήματα τροφίμων της πόλης και θεμελιώθηκε τον Απρίλη του 1911 και στις 4 Δεκεμβρίου 1913, στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και εγκαινιάστηκε από τον τότε πρωθυπουργό της χώρας Ελευθέριο Βενιζέλο.
Επίσης στη περιοχή Χαλέπα υπάρχει το σπίτι του Ελευθέριου Βενιζέλου, που χτίστηκε από τον πατέρα του Κυριάκο και αποπερατώθηκε το 1880 και είναι έντονα επηρεασμένο από τη δυτική τεχνοτροπία. Στην ίδια πλατεία βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Μαγδαληνής, όπου η αρχιτεκτονική της είναι καθαρά ρωσική και χτίστηκε από το Μεγάλο Δούκα της Ρωσίας Γεώργιο σε ανάμνηση της διαμονής στα Χανιά της συζύγου του Δούκισσας Μαρίας.
ΚΙΣΑΜΟΣ
Η Κίσαμος ήταν σημαντική πόλη της Δυτικής Κρήτης στην αρχαιότητα, που διατηρεί το όνομα της μέχρι σήμερα.
Σε απόκρημνο βράχο κοντά την πόλη, σώζεται το Καστέλλι- φρούριο της Κιοάμου που χτίστηκε από τους Ενετούς το 1579-1582 και διέθετε 35 κανόνια διαφόρων διαμετρημάτων. Όταν καταλήφθηκε από τους Τούρκους, επισκευάστηκε σε πολλά σημεία. Στην επανάσταση του 1821 κλείστηκαν στο φρούριο αυτό 1800 Τούρκοι πολιορκούμενοι από τους επαναστάτες της περιοχής. Το 1823 ο νέος αρμοστής Κρήτης Εμμ. Τομπάζης με 600 πολεμιστές πολιόρκησε και πάλι το φρούριο και ανάγκασε τους έγκλειστους Τούρκους να παραδοθούν μαζί με τον οπλισμό τους. Στο φρούριο υψώθηκε η ελληνική σημαία, έπεσε όμως πάλι στα χέρια των Τούρκων. Το 1825 το ανακατέλαβαν οι Έλληνες, που είχαν κατέβει από την ελεύθερη τότε Ελλάδα. Τόσο στην επανάσταση του 1866 όσο και στην επανάσταση του 1897 το φρούριο έγινε τόπος πολεμικών συγκρούσεων. Σήμερα η Κίσαμος είναι μια όμορφη μικρή πόλη, όπου έχουν την έδρα τους ο Μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου, πολλές αρχές και υπηρεσίες.
ΦΑΛΑΣΑΡΝΑ
Στο λαιμό του ακρωτηρίου της Γραμβσύσας βρισκόταν η Φαλάσαρνα. Το όνομα της είναι προελληνικό και το οφείλει στη νύμφη Φαλασάρνη. Η πόλη κατά τον Πολύβιο καταλήφθηκε από τους Κύδωνες το 184 π.Χ. αλλά η παρέμβαση του Ρωμαίου Άππιου τους ανάγκασε να την εγκαταλείψουν. Πήρε μέρος στο δεύτερο Μακεδονικό πόλεμο, στέλνοντας δύναμη που αποτελούνταν από 300 άνδρες. Το λιμάνι βρισκόταν στους νοτιοανατολικούς πρόποδες του ακρωτηρίου και ήταν κλειστό. Πάνω στο ακρωτήρι βρισκόταν η Ακρόπολη. Υπήρξε πιο σημαντική πόλη από την Πολυρρήνια και είχε κόψει δικό της νόμισμα. Στη μια όψη απεικόνιζε κεφαλή γυναίκας και στην άλλη τρίαινα που ανάμεσα της έφερε τα γράμματα Φ. Α.
ΠΟΛΥΡΡΗΝΙΑ
Βρίσκεται νότια από την Κίσαμο και απέχει 49 χιλιόμετρα από τα Χανιά. Το όνομα της το οφείλει στο ότι οι κάτοικοι της ήταν Πολύρρηνες, δηλαδή κάτοχοι μεγάλου αριθμού προβάτων. Υπήρξε σπουδαία πόλη της Δυτικής Κρήτης. Παρά τη φυσική οχυρή της θέση, αφού ήταν χτισμένη αμφιθεατρικά στην πλαγιά ορεινού και απότομου όγκου, ήταν η καλύτερα οχυρωμένη πόλη της Κρήτης. Οι κτήσεις της εκτείνονταν από το Κρητικό ως το Λιβυκό πέλαγος. Στην Πολυρρήνια λατρεύονταν η Δίκτυνα, η Αθηνά και ο κρηταγενής Δίας. Κατά το Ρωμαίο σοφιστή Ζηνόβιο, όταν ο Αγαμέμνονας επέστρεφε από την Τροία, η τρικυμισμένη θάλασσα τον έφερε στην περιοχή της Πολυρρήνιας.
Ανέβηκε στο ιερό να προσφέρει θυσία, χωρίς όμως να την τελειώσει, γιατί πληροφορήθηκε ότι οι αιχμάλωτοι έκαψαν τα πλοία και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη θυσία. Αντίθετα με την Κυδωνιά που πολέμησε τους Ρωμαίους, η Πολυρρήνια δεν αντιστάθηκε και οι μετέπειτα σχέσεις της μετά την κατάληψη της Κρήτης ήταν φιλικές. Τα τείχη της ανοικοδομήθηκαν ή συμπληρώθηκαν πολλές φορές στην ελληνιστική, ρωμαϊκή, βυζαντινή και βενετική περίοδο, όπως φανερώνουν τα λείψανα τους που σώζονται ως σήμερα. Στο χώρο της αρχαίας πόλης διατηρείται τμήμα του θαυμάσιου υδραγωγείου της, που είναι πιθανόν έργο του Αδριανού, καθώς και ναός με μεγάλο βωμό. Ως ελεύθερη και ανεξάρτητη πόλη έκοψε δικά της νομίσματα, διέθετε μάλιστα και δικό της νομισματοκοπείο.
ΑΠΤΕΡΑ
Η Άπτερα απέχει από τα Χανιά 15 χιλιόμετρα. Υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Δυτικής Κρήτης.
Το όνομα της κατά μια εκδοχή το οφείλει στο βασιλιά της Κρήτης Πιέρα ή Απτέρα, που έκτισε και το ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς το 1800 π.Χ. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από κάποιο αγώνα μουσικής επίδοσης μεταξύ Μουσών και Σειρήνων, νικήθηκαν οι Σειρήνες. Από τη μεγάλη τους λύπη μάδησαν τα φτερά τους και άπτερες και λευκές έπεσαν στη θάλασσα και πνίγηκαν. Από τις άπτερες λοιπόν αυτές Σειρήνες πήρε το όνομα της η πόλη και δημιουργήθηκαν τα νησιά Λευκαί στον κόλπο της Σούδας.
Η πόλη ιδρύθηκε τον 7ο π.Χ. αιώνα και υπήρχε ως τα βυζαντινά χρόνια. Τα ερείπια καθώς και τα ευρήματα της πόλης ανήκουν στην προελληνική, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο.
Ως αυτόνομη πόλη έκοψε δικά της νομίσματα και στα εργαστήρια της κατασκευάζονταν πολεμικά όπλα, όπως τόξα, βέλη και σφενδόνες. Στο Β’ Μεσσηνιακό πόλεμο (668 π.Χ.) έστειλε βοήθεια στους Σπαρτιάτες και στο διχασμό των κρητικών πόλεων (220 π.Χ.) ήταν σύμμαχος της Κνωσού.
ΣΟΥΓΙΑ
Μικρός παραθαλάσσιος οικισμός στις νότιες ακτές της επαρχίας Σελίνου, στη θέση της αρχαίας Συΐας.
Η αρχαία Συΐα που ήταν επίνειο της Ελύρου πήρε προφανώς το όνομα της από τη λέξη συς (χοίρος), γιατί γινόταν φαίνεται συστηματική εκτροφή χοίρων στην περιοχή.
Τελευταία ανακαλύφθηκε η πιο σπουδαία παλαιοχριστιανική βασιλική, που στο χώρο της έχει ανεγερθεί σύγχρονη εκκλησία. Ήταν τρίκλιτος ναός με δύο κιονοστοιχίες. Το μεσαίο κλίτος και ο νάρθηκας έχουν θαυμάσια ψηφιδωτά με παραστάσεις από γεωμετρικά σχήματα και ζώα, παγόνια, ελάφια, πουλιά και αμφορείς πλαισιωμένα με φύλλα κισσού. Η πόλη υδρευόταν από το χωριό Λιβαδάς, όπως μαρτυρούν λείψανα του ρωμαϊκού υδραγωείου. Σύμφωνα με ανακαλύψεις καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς.
ΛΙΣΣ0Σ
Δυτικά της Σούγιας και σε απόσταση πέντε χιλιομέτρων περίπου βρίσκεται η αρχαία Λισός ή Λίσσος. Η οικονομική αυτή άνθιση επέτρεψε στη Λισό να κόψει χρυσά νομίσματα. Η Λισός ήκμασε στην ελληνιστική, αλλά κυρίως στη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο. Την οικονομική της δύναμη την οφείλει μεταξύ των άλλων στο ότι διέθετε Ασκληπιείο, που είχε αναδειχτεί σε σπουδαίο υδροθεραπευτικό κέντρο, από το ιαματικό νερό της πηγής που διέθετε. Στο χώρο της πηγής είχε χτιστεί ναός του Ασκληπιού με πελεκημένες πολυγωνικές πέτρες από πωρόλιθο. Ο ναός καταστράφηκε από σεισμό. Το δάπεδο του ήταν στρωμένο με ψηφιδωτά από μικρές πολύχρωμες ψηφίδες με γεωμετρικά σχέδια και εικόνες ζώων. Αν εξαιρέσει κανείς τη Γόρτυνα, δεν βρέθηκαν σε άλλο μέρος της Κρήτης περισσότερα γλυπτά. Βρέθηκαν 20 αγάλματα σε διάφορα μεγέθη, μερικά μάλιστα σε φυσικό μέγεθος, όπως του Ασκληπιού, του Πλούτωνα και της Υγείας. Μικρότερα αγάλματα αποτελούσαν αφιερώματα στο Θεό για θεραπεία προσώπων ή ευχαριστήρια προσφορά για την αποθεραπεία τους, όπως αναγράφεται στα βάθρα τους. Ανάμεσα στα αφιερώματα ήταν και μικρό χρυσό φίδι με την επιγραφή ΑΣΚΛΑΣ. Στα Ασκληπιεία διατηρούσαν ζωντανά φίδια. Όταν ιδρυόταν νέο Ασκληπιείο, μετέφεραν από το παλαιό υποχρεωτικά ένα ιερό φίδι. Το φίδι, που είχε θεσπιστεί ως έμβλημα της ιατρικής, πίστευαν ότι είχε θαυματουργικές ιδιότητες, είχε μάλιστα ιδιαίτερη θέση στη μινωική θρησκεία.
Η πόλη ήταν σε ακμή και κατά τη βυζαντινή περίοδο, που ήταν έδρα Επισκόπου. Από την περίοδο αυτή σώζονται τα ερείπια δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών με ψηφιδωτά δάπεδα. Στους χώρους αυτούς έχουν χτιστεί οι νεότερες μικρές εκκλησίες της Παναγίας και του Αϊ-Κύρκου (Αγίου Κυριακού). Σώζονται ακόμα πολλοί επιφανειακοί χτιστοί τάφοι που από μακριά θυμίζουν ολόκληρο οικισμό. Η Λισός διέθετε υδραγωγείο, θέατρο, θέρμες των ρωμαϊκών χρόνων και έκοψε δικά της νομίσματα. Η πόλη καταστράφηκε στην περίοδο της Αραβοκρατίας, χωρίς από τότε να ανοικοδομηθεί.
ΥΡΤΑΚΙΝΑ
Η πόλη, που λεγόταν και Υρτακίνος, βρισκόταν κοντά στο χωριό ΙΙαπαδιανά της Κοινότητας Τεμενίων και ήταν χτισμένη οε ύψωμα απότομο και απρόσιτο από την ανατολική και βόρεια πλευρά, που σήμερα λέγεται Καρφί. Από τα Χανιά απέχει 70 χιλιόμετρα. Ήταν μια πόλη-φρούριο που την περιέβαλλαν δύο σειρές από ισχυρά κυκλώπεια τείχη, όπως φανερώνουν τα λείψανα που διασώθηκαν. Στις ανασκαφές βρέθηκε το ιερό του Θεού Πάνα, καθώς και ακέφαλο άγαλμα του ίδιου Θεού των ρωμαϊκών χρόνων με ιμάτιο και βακτηρία και με σκέλη τράγου. Αναφέρεται ως μια από τις κρητικές πόλεις που είχαν υπογράψει το 170 π.Χ. τη συνθήκη με τον Ευμένη τον Β’ της Περγάμου. Η Υρτακίνα, η Λισός, η ‘Ελυρος και η Τάρρα είχαν αναπτύξει από κοινού μια οικονομική συνεργασία και νομισματική ένωση, χρησιμοποιώντας στις συναλλαγές τους κοινό νόμισμα. Αλλά και ως αυτόνομη πόλη είχε κόψει δικά της νομίσματα, που μερικά είχαν παραστάσεις από το βασίλειο της θάλασσας, που σημαίνει ότι η ναυσιπλοΐα της ήταν γνωστή. Ήταν η πρωτεύουσα των Αχαιών στη Δυτική Κρήτη και καταστράφηκε από τους Δωριείς, χωρίς από τότε να ξαναχτιστεί.
ΕΛΥΡ0Σ
Βρίσκεται κοντά στο χωριό Ροδοβάνι της επαρχίας Σελίνου και απέχει 60 χιλιόμετρα από τα Χανιά. Χτισμένη στο λόφο Κεφάλα με απεριόριστη θέα προς τη θάλασσα, εξασφάλιζε τη δυνατότητα στους κατοίκους της να βλέπουν τα πλοία τους στο λιμάνι της Συΐας. Αν και ήταν μεσόγειος πόλη, είχε δύο λιμάνια, την Συΐα και την Αισό. Ήταν βέβαια γεωργική πόλη, αλλά παράλληλα είχε αναπτύξει το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιοτεχνία. Διέθετε εργαστήρια κατεργασίας του χαλκού, καθώς και εργαστήρια κατασκευής όπλων, τόξων, βελών και σφενδονών. Από τα εργαστήρια αυτά προερχόταν και η χάλκινη αίγα που είχαν στείλει στους Δελφούς οι Ελύριοι. Η αίγα αυτή που θήλαζε δύο νήπια, παρίστανε το Φυλακίδη και το Φύλανδρο, γιους του Απόλλωνα, που είχαν γεννηθεί στη γειτονική πόλη Τάρρα.
Επίσης βρέθηκε οικοδόμημα, τόξα, επιστήλια και κολόνες που βεβαιώνουν την ύπαρξη ναού αφιερωμένου στον Απόλλωνα που λατρευόταν εκεί. Από την Έλυρο προέρχεται μαρμάρινο άγαλμα φιλοσόφου ελληνορωμαϊκής τέχνης σε υπερφυσικό μέγεθος, που βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό μουσείο Χανίων. Πέρα από την κοινή νομισματική μονάδα που είχε καθιερώσει στις συναλλαγές της με τις τρεις άλλες γειτονικές πόλεις (Ύρτακίνα, Λισός, Τάρρα), έκοψε και δικά της νομίσματα ως αυτόνομη και ανεξάρτητη πόλη. Από τις παραστάσεις των νομισμάτων, που ήταν αίγα με βέλος από τη μια πλευρά και μέλισσα από την άλλη, φαίνεται ότι οι κάτοικοι της Ελύρου ήταν κυνηγοί και ασχολούνταν επίσης με τη μελισσοκομία.
Μεταξύ των κρητικών πόλεων που υπέγραψαν τη συμμαχία με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου, ήταν και η Έλυρος. Υπήρξε και έδρα Επισκοπής και καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς.

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ
ΑΝΔΡΙΚΕΣ ΜΟΝΕΣ
ΙΕΡΑ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ- ΣΤΑΥΡΟΠΗΓΙΑΚΗ ΜΟΝΗ ΚΥΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ ΓΟΥΒΕΡΝΕΤΟΥ
Η Μονή Γουβερνέτου ή Κυρία των Αγγέλων, όπως επίσης ονομάζεται, βρίσκεται στη χερσόνησο Ακρωτήρι, βόρεια από τα Χανιά.
Η Μονή είναι ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια της Κρήτης. Χτίστηκε το 1537 σε υψόμετρο 260 μέτρων από μοναχούς της Μονής Καθολικού που έφυγαν εξαιτίας της πειρατείας. Ξεκίνησε να χτίζεται επί Ενετοκρατίας, αλλά οι εργασίες διακόπηκαν λόγω της εισβολής των Τούρκων. Η ολοκλήρωση του ναού πραγματοποιήθηκε μετά από πολλά χρόνια και με ειδική άδεια που παραχώρησαν οι Τούρκοι.
Εξωτερικά μοιάζει με ενετικό φρούριο και έχει πύργους στις τέσσερις γωνίες του με πολεμίστρες, από τους οποίους όμως σήμερα σώζονται μόνο οι δύο. Έχει διαστάσεις 40 x 50 μέτρα και διαθέτει 50 κελιά σε δύο ορόφους.
Υπάρχουν δύο παρεκκλήσια των Αγίων Δέκα και του Αγίου Ιωάννη του Ξένου, που είναι αφιερωμένο στον ιδρυτή της Μονής. Στην επανάσταση του 1821 οι Τούρκοι έστρεψαν το μίσος τους κατά της μονής, όπως συνέβαινε και στα άλλα μοναστήρια της Κρήτης. Κατέσφαξαν επτά μοναχούς και την πυρπόλησαν.Στην επανάσταση του 1866 ο ηγούμενος της Μονής Μιχαήλ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, αναλαμβάνοντας, ως άτομο αυξημένου κύρους και εμπιστοσύνης, μεσολαβητικό και ενημερωτικό ρόλο στους προξένους της Ελλάδας και της Ρωσίας.
ΙΕΡΑ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ-ΣΤΑΥΡΟΠΗΓΙΑΚΗ ΜΟΝΗ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΤΩΝ ΤΖΑΓΚΑΡΟΛΩΝ
Η Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή της Αγίας Τριάδος των Τζαγκαρόλων είναι ένα από τα πιο σημαντικά μοναστηριακά συγκροτήματα του τέλους της Βενετοκρατίας στην Κρήτη με πλούσια προσφορά στην Ιστορία και την Παιδεία του νησιού.
Βρίσκεται στους πρόποδες της οροσειράς του Σταυρού, στη θέση «Τζομπόμυλος» του ακρωτηρίου Μελέχα.
Σύμφωνα με τα έγγραφα από τα αρχεία της Βενετίας, κτίστηκε από τους αδελφούς Ιερεμία και Λαυρέντιο Τζαγκαρόλους που καταγόταν από μεγάλη Βενετοκρητική οικογένεια και είχαν ισχυρή επιρροή τόσο στον Ορθόδοξο πληθυσμό όσο και στους Καθολικούς Βενετούς.
Ο Ιερεμίας ήταν ένας σπουδαίος λόγιος, φίλος του μεγάλου Πατριάρχη Αλεξάνδρειας Μελετίου Πηγά και υποψήφιος ο ίδιος για το θρόνο του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ήταν κάτοχος της Ελληνικής και Λατινικής παιδείας, όπως φαίνεται από τα γραφτά του, αλλά και τις δίγλωσσες επιγραφές που σώζονται σε μεγάλο αριθμό στα κτίσματα της Μονής. Στο συγκρότημα που σχεδίασε και έκτισε έχουν εντοπιστεί συγκεκριμένες επιδράσεις από το Βερονέζο αρχιτέκτονα του 16ου αιώνα Sebastiano Serlio.
Ανατέθηκε από τις Βενετσιάνικες αρχές στον ιερομόναχο της Μονής της Αγίας Κυριακής Ιερεμία Τζαγκαρόλο η ανασυγκρότησή της το 1611. Ο Ιερεμίας αρχίζει την ανοικοδόμηση ενός πολύ μεγάλου συγκροτήματος που θα συνεχίσει ο αδελφός του Λαυρέντιος μετά το θάνατό του, γύρω στα 1634. Οι εργασίες συνεχίστηκαν μέχρι το 1645 που η φρουριακή μονή δέχτηκε τις επιθέσεις των Τούρκων. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το μοναστήρι μετά μάλιστα την αυτομόληση ανώτερου Ολλανδού αξιωματικού με 65 άνδρες στο τουρκικό στρατόπεδο.
Στις διάφορες επαναστάσεις η μονή ακολούθησε την τύχη και των άλλων μονών της Κρήτης. Έτσι, το 1821 η μονή αν και σταυροπηγιακή, κάηκε από τους Τούρκους. Τα έγγραφα και το αρχείο της, όπου είχαν πολύτιμα στοιχεία, εξαφανίστηκαν. Η μονή ήταν ένα από τα τέσσερα πλουσιότερα μοναστήρια της Κρήτης, ερημώθηκε. Στην επανάσταση του 1866, με τη μεσολάβηση του Άγγλου προξένου Δίξων, η μονή αποφεύγει τις καταστροφικές συνέπειες και τις ισοπεδωτικές διαθέσεις των Τούρκων. Στην επανάσταση του 1896-97 είχε μετατραπεί σε νοσοκομείο των επαναστατών και χώρος στρατηγικής για τη δράση τους. Διατηρώντας την παράδοση της παιδείας, που είχε ακμάσει στη μονή την περίοδο της βενετοκρατίας, ιδρύθηκε σχολείο με οικοτροφείο το 1833. Το 1892 ιδρύθηκε ιερόδιδασκαλείο που λειτούργησε ως το 1905 με μικρή αναστολή της λειτουργίας του στην επαναστατική περίοδο 1896-97. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια στο χώρο της μονής λειτουργούσε ιερατική σχολή, που παρείχε εκπαίδευση στους κληρικούς της Κρήτης.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΥΔΙΟΥ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ
Στην επαρχία Αποκορώνου βρίσκεται η θαυμάσια Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου Καρυδίου. Σε έγγραφα του 1600 αναφέρεται ότι υπήρχε ένας μικρός οικισμός που ονομαζόταν Καρύδι,από τις πολλές καρυδιές που υπήρχαν εκεί. Κατά την περίοδο της Τουρκικής κατοχής ο οικισμός του Καρυδίου διαλύθηκε και ο ιερέας του χωριού για να κατορθώσει να κρατήσει τον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου αλώβητο στον εγκαταλειμμένο πλέον οικισμό υποχρεώθηκε να καταβάλλει φόρο στους κατακτητές. Μετά από αρκετό διάστημα η περιοχή έγινε μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Ακρωτηρίου Χανίων.
Το Μετόχι διαλύθηκε το 1923 και το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του διανεμήθηκε από το Εφεδρικό Ταμείο στους εφέδρους του Μικρασιατικού και των Βαλκανικών πολέμων. Με την πάροδο του χρόνου η περιοχή όπου βρίσκεται η Ιερή Μονή άρχισε να καταστρέφεται αλλά με την ευαισθητοποίηση του προϊσταμένου της 13η Βυζαντινής Εφορίας κου Ανδριανάκη Μιχαήλ πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες εργασίες αποκατάστασης. Το 1996 η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Καρυδίου  χαρακτηρίστηκε Μνημείο από την Ιερά Σύνοδο.
Το 1860 τελείωσε η κατασκευή του νεότερου τεράστιου ελαιουργείου  της Ιεράς Μονής το οποίο αποτελείται από δώδεκα τόξα και είναι ενσωματωμένο με παλαιότερα κτήρια του χώρου. Στο δεύτερο ελαιοτριβείο διασώζονται αποσπασματικά ως σήμερα οι τέσσερεις ελαιόμυλοι νεότερου τύπου με περισσότερες από μία μυλόπετρες οι οποίες κινούνταν με ζωική δύναμη. Από τα παραπάνω διαφαίνεται καθαρά ο αγροτικός χαρακτήρας της Μονής.
Με την ίδρυση της Ιεράς Μονής έγινε μοναχός ο σημερινός Αρχιμανδρίτης και Ηγούμενος της Ιεράς Μονής Αγίου Γεωργίου Καρυδίου πατήρ Δωρόθεος.
ΚΑΘΟΛΙΚΟ
Βόρεια από τη Μονή Γουβερνέτου είναι η Μονή του Αγίου Ιωάννου του Ερημίτη, που είναι περισσότερο γνωστή με το όνομα Καθολικό.
Το πέτρινο αυτό συγκρότημα, τυλιγμένο στη σιωπή και την απομόνωοη από τον 16ο αιώνα, αποτελεί ένα θαύμα αρχιτεκτονικής και μια πραγματική απόλαυση. Στον απόκρυφο αυτό φυσικό κρυψώνα είχαν συγκεντρωθεί οι πρωτεργάτες του ξεσηκωμού της Δυτικής Κρήτης κατά των Ενετών, στη γνωστή επανάσταση του Καντανολέου.
Δυτικά και δίπλα από τη μονή βρίσκεται η σπηλιά όπου έζησε και πέθανε ο ιδρυτής της Άγιος Ιωάννης. Η ερήμωση του μοναστηριού συνέβη, όταν οι μοναχοί το εγκατέλειψαν για να γλυτώσουν από τις πειρατικές επιδρομές κι έχτισαν όπως πιστεύεται τη μονή Γουβερνέτου σε κοντινό και ασφαλέστερο μέρος.
ΓΩΝΙΑ
Το μοναστήρι «Γωνιά» βρίσκεται κοντά στο χωριό Κολυμπάρι. Είναι καθιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Τα γειτονικά μοναστήρια που υπήρχαν πριν από τον 17ο αιώνα και ήταν αρκετά, διαλύθηκαν, για να ιδρύσουν το κοινοβιακό μοναστήρι της Γωνιάς. Στο νέο αυτό μοναστήρι μόνασε ο Κύπριος μοναχός Βλάσιος, ο οποίος άρχισε την οικοδόμηση της μονής το 1618. Μετά το θάνατο του τον διαδέχτηκε ο σοφός ιερομόναχος και υμνογράφος Βενέδικτος Τζαγκαρόλα, που αποπεράτωσε το ναό το 1634, όπως φανερώνει η επιγραφή. Τα πλαϊνά κλίτη του ναού χτίστηκαν το 1805 και ο νάρθηκας με το καμπαναριό το 1899. Σημαντική ήταν η οικονομική βοήθεια για την ανέγερση του ναού στο πρώτο στάδιο της οικογένειας Γεωργίου Μόρμορη. Στις 13 Ιουνίου 1645 τούρκοι στρατιώτες (50.000) αποβιβάστηκαν στην παραλία της μονής. Η μονή κάηκε και όσοι από τους μοναχούς γλύτωσαν έφυγαν.
Ο ηγούμενος Βενέδικτος κατέφυγε στα Επτάνησα όπου και πέθανε. Το 1651 με την επιστροφή λίγων μοναχών άρχισε πάλι η ζωή στο μοναστήρι. Το 1662 ο δραστήριος ηγούμενός του Ησαΐας Διακόπουλος, με την μετάβαση του στην Κωνσταντινούπολη το ανακήρυξε Σταυροπηγιακό.
Με την απόκτηση ορισμένων προνομίων, άρχισε να λειτουργεί σχολείο, που διδάσκονταν τα πρώτα γράμματα, οι μοναχοί, οι κληρικοί και τα παιδιά των γειτονικών χωριών. Στην επανάσταση του 1821 η μονή λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, αλλά οι μοναχοί είχαν μεριμνήσει για τη μεταφορά των 40 εξαιρετικής τέχνης εικόνων σε άλλες περιοχές με μεγαλύτερη ασφάλεια, απ’ όπου επιστράφηκαν μετά την επανάσταση.
Το 1841 καταστράφηκε και πάλι για άλλη μια φορά. Στο μεγάλο ξεσηκωμό του 1866-69 ο εθνικός ρόλος της μονής υπήρξε σημαντικός. Είναι γνωστή η μεγάλη προσφορά των ιερομόναχων Παρθενίου Περίδη και Παρθενίου Κελαϊδή. Τον Ιούνιο του 1867 η μονή κανονιοβολήθηκε από τους Τούρκους, αποβιβάστηκαν τμήματα στρατού και τη λεηλάτησαν καίοντας και τη βιβλιοθήκη της.
Στο χώρο της στρατοπέδευσε για 20 μέρες ο συνταγματάρχης Τιμολ. Βάσαος, το Φεβρουάριο του 1897 ο οποίος πήγε με 1500 άνδρες να καταλάβει την Κρήτη και να κηρύξει την ένωση της με την Ελλάδα.
Κατά τη γερμανική εισβολή ο ρόλος που έπαιξε ήταν επίσης σημαντικός. Δίπλα από τη μονή λειτουργεί η Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, ένα ίδρυμα με διεθνή ακτινοβολία και πλατιά αναγνώριση, για τη δραστηριότητα και το πνευματικό έργο που επιτελεί.

ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΜΟΝΕΣ
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΚΟΡΑΚΙΩΝ
Η Ιερὰ Μονή του Τιμίου Προδρόμου, βρίσκεται στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου. Ιδρύθηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, πριν το 1453 (άλωσης της Κωνσταντινούπολης) δηλαδή στο τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Κατά την εποχή της Ενετικής και Τουρκικής κυριαρχίας, η Μονή λειτούργησε σαν άσυλο για τις παρθένες των οποίων η τιμή απειλείτο από τους κατακτητές.
Οι μοναχές των Κορακιών έπλαθαν τις ψυχές της αυριανής Ελληνίδας μητέρας, τους μάθαιναν γράμματα, υφαντική, μαγειρική, κέντημα και κυρίως την παλιά κρητική λαϊκή τέχνη.
Το Μοναστήρι λειτούργησε συνεχώς μέχρι την Επανάσταση του 1821, οπότε καταστράφηκε από τους Τούρκους, και οι Μοναχές έπεσαν θύματα της βάρβαρης επίθεσης. Με εξαίρεση την Εκκλησία που έπαθε σοβαρές ζημιές, όλα τα κτίρια καήκαν και οι λίγες Μοναχὲς που επέζησαν, έφυγαν από αυτόν τον τόπο που έμεινε έρημος για περίπου 45 χρόνια.
Επίσημα το Μοναστήρι ξανάνοιξε το 1867. Οι Μοναχὲς Καταφυγή και Χριστονύμφη που και οι δύο κατάγονταν από το χωριό Λάκκους, κοντά στον Ομαλό, είχαν ενεργό δράση στην επανάσταση του 1866. Ακολούθησαν τους επαναστάτες μαχητές, ανάμεσα στους οποίους ήταν και τ΄ αδέλφια τους.
Η πρώτη Ηγουμένη ήταν η Διονυσία Δασκαλάκη από το Κοντομαρί. Πριν αναλάβει τη διεύθυνση του Μοναστηριού την οποία διατήρησε επί σχεδόν δύο δεκαετίες, έζησε τέσσερα χρόνια (1870-1874) στην Ιερουσαλήμ και έφερε απó εκεί το Τυπικόν (σύνολο κανόνων) του Ελληνορθόδοξου Μοναστηριού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, της Μοναστικής Αδελφότητας του Παναγίου Τάφου.
Αυτό τὸ Τυπικὸν έθεσε η Ηγουμένη σαν βάση, γιά την οργάνωση και τη λειτουργία του Μοναστηριού.
Η νέα άνθηση σταμάτησε με το ξέσπασμα της Κρητικής Επανάστασης του 1896-97. Όταν οι μοναχές έμαθαν ότι οι Τούρκοι έρχονταν στο Ακρωτήρι να κάψουν το Μοναστήρι, έφυγαν και βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στα Μοναστήρια της Αγίας Τριάδας και του Γουβερνέτου.
Οι Τούρκοι, αφού έκαψαν τις Κορακιές, κατέβηκαν τή νύχτα, με βαθύ σκοτάδι, διέρρηξαν, λεηλάτησαν τα κελιά, έχυσαν λάδι με σκοπό να κάψουν το Μοναστήρι. Δεν πρόφτασαν όμως, γιατί τους σταμάτησαν οι σφαίρες των Κρητών επαναστατών. Αυτές οι ομάδες των επαναστατών ήταν κάτω από τις διαταγές του προέδρου της επαναστατικής εκτελεστικής επιτροπής Ι. Σφακιανάκη, και των ενδόξων οπαδών του στον αγώνα: Ελευθέριο Βενιζέλο, Εμμ. Μουντάκη, τους αδελφούς Μυλωνογιάννη, τόν Ιεροδιάκονο Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη, μετέπειτα Μητροπολίτη Χανίων, και άλλους. Οι επαναστάτες είχαν επιτάξει το Μοναστήρι και είχαν στρατώνα εκεί.
Στη διάρκεια αυτής της περιόδου του Απελευθερωτικού Αγώνα εναντίον των Τούρκων, οι Μοναχές που βρίσκονταν στα Μοναστήρια της Αγίας Τριάδος και Γουβερνέτου βοηθούσαν τους επαναστάτες που πήγαιναν εκεί, φρόντιζαν τους ασθενείς.
Τον Αύγουστο του 1897, αφού τελείωσε η επανάσταση, οι καλόγριες γύρισαν στο Μοναστήρι τους που το βρήκαν πάλι κατεστραμμένο. Έτσι, άρχισε πάλι η ανασυγκρότηση του Μοναστηριού.
Το έτος 1903 ιδρύθηκε στό Μοναστήρι οικοκυρική σχολή όπου εκπαιδεύτηκαν κορίτσια από τις Κορακιές και άλλα χωριά του Ακρωτηρίου, του Αποκορώνου, της Κισάμου, όπως και από την πόλη των Χανίων. Περίπου 600 κορίτσια πήραν μία πλήρη εκπαίδευση στα είδη χειροτεχνίας και πολλά από αυτά αργότερα εργάστηκαν επαγγελματικά σε διάφορους τομείς. Μετά από λειτουργία περίπου τεσσάρων δεκαετιών, η Σχολή έκλεισε εξ αιτίας τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Κατά τή διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, την άνοιξη του 1941, η χερσόνησος του Ακρωτηρίου χρησίμευσε σαν στρατηγείο των Ξένων Δυνάμεων. Η περιοχή των Κορακιών ήταν η Αγγλική πολεμική ζώνη και έτσι η Ιερά Μονή του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου βρέθηκε στή μέση της μάχης.
Οι αδελφές πέρασαν εκείνες τις ημέρες κυρίως στην εκκλησία, προσευχόμενες, ψάλλοντας τον Παρακλητικό Κανόνα και τον Ακάθιστο Ύμνο προς την Υπεραγία Μητέρα του Χριστού.
Τελικά ήρθε η μέρα όπου η πατρίδα καταλήφθηκε από τους επιδρομείς Τρίτη, 27η Μαΐου 1941. Η Ιερά Μονή έμεινε κάτω από τον Γερμανικό έλεγχο μέχρι το τέλος της κατοχής τό 1944. Παρά τό Γερμανικό έλεγχο, οι Μοναχές κατόρθωναν να βοηθούν μυστικά το αντιστασιακό κίνημα.
Σήμερα στό Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου διαβιοῦν οκτώ Μοναχές.
Ασχολούνται δε ιδιαιτέρος με την έκδοση πατερικών βιβλίων σε ξένες γλώσσες. Πρόσφατα εγκαινιάστηκε εκ βάθρων το Καθολικό της Μόνης, η οποία περιλαμβάνει και δύο Παρεκκλήσια – των Αγίων Ανδρέα Κρήτης, Γερασίμου και Ακακίου των Νέων Ασκητών και της Παναγίας της Πορταΐτισσας. Εορτασμοί 29 Αυγούστου και 7 Ιανουαρίου.
ΙΕΡΑ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ-ΣΤΑΥΡΟΠΗΓΙΑΚΗ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΠΗΓΗΣ
Η Ιερά Πατριαρχική-Σταυροπηγιακή Μονή Χρυσοπηγής ή Μονή της Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακα, βρίσκεται στα Χανιά της Κρήτης, σε απόσταση 3 χλμ. από την πόλη, στη διαδρομή προς το λιμάνι της Σούδας.
Είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Ζωοδόχο Πηγή και γιορτάζει την Παρασκευή του Πάσχα. Ο αρχικός ναός της μονής ανήκε στην οικογένεια των Χαρτοφυλάκων και η ίδρυση της ανάγεται στις αρχές του 15ου αιώνα. Δέχτηκε πολλές επιδρομές και υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους Τούρκους και Γερμανούς κατακτητές της Κρήτης.
Ο ηγούμενος της μονής Φιλόθεος Σκούφος, καλλιτέχνης αγιογράφος, αναδείχτηκε συνάμα και γενναίος πολεμιστής. Με άλλους 34 μοναχούς υπερασπίστηκε το μοναστήρι για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Με δυσκολία κατόρθωσε να διαφύγει με άλλους δύο συμπολεμιστές προς την πλευρά της Σούδας. Κατέφυγε στα Επτάνησα τελικά, διασώζοντας διάφορα ιερά σκεύη και κειμήλια της μονής. Εξελίχθηκε σε σπουδαίο αγιογράφο. Έργα του υπάρχουν σε πολλά μουσεία. Η μονή ανακηρύσσεται σταυροπηγιακή, όπως προκύπτει από σιγίλλιο του έτους 1681. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1692 η Βενετία στέλνει στην Κρήτη το ναύαρχο Δομένικο Μοτσενίγο, με σκοπό να καταλάβει τα Χανιά κινητοποιώντας το ντόπιο στοιχείο. Η επιχείρηση αυτή είχε άδοξο τέλος. Φεύγοντας έκαψε τη μονή για να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως οχυρό από τους Τούρκους. Λίγο πριν από την επανάσταση του 1821 γίνεται άγρια σφαγή των μοναχών από τους γενιτσάρους την ημέρα του Πάσχα. Το μοναστήρι καταδικάζεται έτσι στην ερήμωση και την αφάνεια, για να μπορέσει και πάλι μετά το 1830 να εξέλθει απ’ αυτή και να παίξει τον υψηλό χριστιανικό του ρόλο. Το 1976 η μονή μετατράπηκε σε γυναικεία. Στο χώρο της λειτουργεί εκκλησιαστικό μουοείο, με εικόνες, πατριαρχικά έγγραφα, χειρόγραφους κώδικες, βενετικά διατάγματα κ.ά.
ΧΡΥΣΟΣΚΑΛΙΤΙΣΣΑ
Η μονή Χρυσοσκαλίτισσα βρίσκεται σε απόκρημνο βράχο της Δυτικής Κρήτης ύψους 35 μ. προς το Λιβυκό πέλαγος και υπάγεται στην Κοινότητα Κούνενι και η απόσταση της από τα Χανιά είναι 73 χιλιόμ. Η ονομασία της μονής οφείλεται στο ένα σκαλοπάτι, από τα 98 που μας ανεβάζουν στο ναό, που ήταν χρυσό κατά την παράδοση.
Σύμφωνα με την παράδοση το χρυσό σκαλοπάτι πουλήθηκε από το Πατριαρχείο, για να αντιμετωπίσει τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα που είχαν προκύψει στα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας.
Ο ναός είναι δίκλιτος αφιερωμένος στην κοίμηση της Θεοτόκου και της Αγίας Τριάδας. Σε κοντινό πάντως με τη μονή χώρο λειτουργούσε και η Μονή του Αγίου Νικολάου, στα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Και οι δύο όμως ερη-μώθηκαν για πολλά χρόνια. Η αναβίωση της μονής άρχισε το 1855. Τότε ο μοναχός Μανασσής Γλυνιάς από το χωριό Ασκύφου, αδελφός ως φαίνεται της Μονής Οδηγήτριας στη Μεσαρά, ανακαίνισε τη μονή, χτίζοντας ξενώνα, αποθήκες και κελιά. Ο σημερινός ναός ανοικοδομήθηκε το 1894 και εγκαινιάστηκε τον ίδιο χρόνο. Το 1940 η μονή έγινε γυναικεία με απόφαση της Ιεράς Συνόδου.
Στο χώρο της μονής έχει ταφεί ο αρχηγός των επαναστατών κατά των Ενετών, ο Γεώργιος Καντανολέων.
Κοντά στη μονή βρίκεται το Ελαφονήσι ή Λαφονήσι και από την ιστορία είναι τόπος μαρτυρίου. Ανήμερα του Πάσχα του 1824 ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ Πασάς κατέσφαξε 600 γυναικόπαιδα και 40 πολεμιστές που είχαν καταφύγει στην απόκρυφη αυτή νησίδα, με την εντύπωση ότι τους παρείχε μεγαλύτερη ασφάλεια.
Η θάλασσα άλλαξε χρώμα από το αίμα των αθώων θυμάτων και για πολλά χρόνια κρανία και κόκαλα βρίσκονταν στην περιοχή, για να θυμίζουν άλλη μια μεγάλη ανθρωποθυσία στο βωμό της ελεύθερης σκέψης και των εθνικών αξιών.

ΣΠΗΛΑΙΑ
Ο νομός Χανίων έχει τα περισσότερα σπήλαια της Κρήτης. Παραθέτουμε τα σπουδαιότερα σπήλαια των Χανίων.
ΧΑΪΝΟΣΠΗΛΙΟΣ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ
Νοτιοδυτικά του χωριού Ασή Γωνιά, που απέχει από τα Χανιά 62 χιλιόμετρα, βρίσκεται σε απότομο γκρεμό στη θέση Συκιά ο Χαϊνόσπηλιος.
Το όνομα του το οφείλει στους Χαΐνηδες, τους Κρητικούς επαναστάτες, που το χρησιμοποιούσαν ως ορμητήριο τους. Το 1866 είχε την έδρα της εκεί η επαναστατική επιτροπή του αγώνα, καθώς και η προσωρινή κυβέρνηση της Κρήτης, που είχε οριστεί από τη Γενική Συνέλευση των Κρητών το Φεβρουάριο του 1867. Το Δεκέμβριο του 1868 οι Τούρκοι έζωσαν το σπήλαιο για να συλλάβουν τα μέλη της επιτροπής και να καταλάβουν το χωριό. Αιχμαλωτίστηκαν και σκοτώθηκαν πολλοί, χωρίς όμως και να κατορθώσουν να καταλάβουν το χωριό. Για άλλη μια φορά στην περίοδο της γερμανικής κατοχής ο Χαϊνόσπηλιος εξυπηρέτησε την εθνική υπόθεση.
Ας σημειώσουμε τέλος ότι στο χωριό Ασή Γωνιά γεννήθηκε ο Παύλος Γύπαρης, γνωστός Μακεδονομάχος και υπασπιστής του Ελευθερίου Βενιζέλου.
ΚΥΚΛΩΠΑ ΣΕΛΙΝΟΥ
Ο αρχαίος σπήλιος, Πολύφημου, Εληγιά ή Σπηλιάρα βρίσκεται νοτιοανατολικά του χωριού Λιβαδά, που απέχει από τα Χανιά 67 χιλιόμ. στην περιοχή της Σούγιας. Το σπήλαιο έχει σταλακτίτες. Επειδή παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το σπήλαιο που περιγράφει ο Όμηρος ως σπήλαιο του Κύκλωπα, πιστεύεται ότι ήταν αυτό το σπήλαιο που έλαβε χώρα το γνωστό περιστατικό του Οδυσσέα με τους συντρόφους του.
ΠΕΤΣΗ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ
Στην τοποθεσία Καραβότοπος στο Κόκκινο χωριό, που απέχει 27 χιλιόμ. από τα Χανιά βρίσκεται το σπήλαιο Πετσή. Στην επανάσταση του 1821 κατέφυγαν στο σπήλαιο 150 γυναικόπαιδα για να σωθούν. Δεν γλύτωσαν όμως από τη μανία των Τούρκων, που τα κατέσφαξαν. Λέγεται μάλιστα ότι το αίμα των αθώων αυτών θυμάτων έδωσε το όνομα του στο χωριό, που από τότε λέγεται Κόκκινο χωριό.
ΚΡΥΟΝΕΡΙΔΑ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ
Στη χαράδρα Λάγνος νοτιοδυτικά του χωριού Βαφές που απέχει από τα Χανιά 37 χιλιόμ. βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο Κρυονερίδα με φτωχό λιθωματικό διάκοσμο, αλλά με πλούσια παρουσία στο προσκήνιο των ιστορικών εξελίξεων.
Τον Αύγουστο του 1821 οι πασάδες Ρεσίτ και Οσμάν κατέσφαξαν μετά από γενναία αντίσταση τριών ημερών 130 πολεμιστές και γυναικόπαιδα.
ΑΓΙΑΟΜΑΤΣΙ ΣΦΑΚΙΩΝ
Στους νότιους πρόποδες των Λευκών Ορέων και σε μικρή απόσταση από το Φραγκοκάστελλο στο χωριό Καψοδάσος, που απέχει από τα Χανιά 78 χιλιόμ. στην βορεινή πλαγιά βρίσκεται το σπήλαιο Αγιαομάτσι.
Υπήρξε λατρευτικό σπήλαιο από τους ύστερομινωικούς χρόνους, μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο.
ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ ΣΦΑΚΙΩΝ
Το σπήλαιο Δασκαλογιάννη Σφακίων βρίσκεται στη θέση Βρύση δυτικά της χώρας Σφακίων, και απέχει από τα Χανιά 73 χιλιόμ. Το όνομα του το οφείλει στο γνωστό ήρωα-επαναστάτη Ιωάννη Βλάχο ή Δασκαλογιάννη.
Στην επανάσταση του 1770 είχε εγκατασταθεί εκεί το νομισματοκοπείο της.
ΔΑΙΜΟΝΟΣΠΗΛΙΟ ΄Η ΞΩΤΙΚΟΣΠΗΛΙΟ
Σε υψόμετρο 1100 μ. στη διαδρομή από το Ξυλόσκαλο Ομαλού προς Γκίγκιλο, υπάρχει το σπήλαιο Δαιμονόσπηλιο, με τρεις αίθουσες που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Θεωρείται κατοικία δαιμονικών όντων.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ
Το σπήλαιο Σταυρός Ακρωτηρίου εξυπηρέτησε λατρευτικές ανάγκες κατά την ελληνιστική περίοδο. Από πρόχειρες εξερευνήσεις ήρθαν στο φως πολλά αρχαιολογικά ευρήματα που παραδόθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές ως καταφύγιο των καταδιωκόμενων χριστιανών.
ΑΡΚΟΥΔΙΩΤΙΣΣΑ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ
Μετά τη μονή Γουβερνέτου και λίγο πριν φθάσουμε στο Καθολικό, υπάρχει το σπήλαιο της Παναγίας της Αρκουδιώτισσας. Το όνομα του το έχει δανειστεί από το μεγάλο σταλαγμίτη που βρίσκεται σ’ αυτό κι έχει τη μορφή αρκούδας. Υπήρξε λατρευτικό σπήλαιο, στο οποίο βρέθηκαν αρχαιολογικά αντικείμενα, όπως: πήλινη πλάκα με ανάγλυφη παράσταση του Απόλλωνα, άλλη με παράσταση της Άρτεμης, αγαλματίδιο νύμφης, ειδώλια σατύρων κ.ά.
ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ
Το σπήλαιο Καθολικό Ακρωτηρίου όπου λέγεται και σπήλαιο του Αγίου Ιωάννου του Ερημίτη, βρίσκεται κοντά στο Καθολικό. Έχει μήκος 151 μ. Ένα πλήθος από πελώριους σταλακτίτες χαρίζουν την ομορφιά τους στο σπήλαιο όπου έζησε και πέθανε ο Αγιος Ιωάννης. Θεωρείται από τα πιο αξιόλογα σπήλαια της Κρήτης.
ΚΕΡΑΣΠΗΛΙΩΤΙΣΑ ΚΥΔΩΝΙΑΣ
Το σπήλαιο Κερασπηλιώτισα Κυδωνίας βρίσκεται στο χωριό Βρύσες, που απέχει από τα Χανιά 16 χιλιόμ. Μέσα στο σπήλαιο βρέθηκαν νεολιθικά αντικείμενα και λειτούργησε ως λατρευτικό.
ΕΛΛΗΝΟΣΠΗΛΙΟ ΚΙΣΑΜΟΥ
Το σπήλαιο Ελληνόσπηλιο κισάμου βρίσκεται στην παραλιακή περιοχή της Κοινότητας Αφράτα, βόρεια της μονής Γωνιά, και απέχει από τα Χανιά 37 χιλιόμ. Ανακαλύφτηκε το 1889 και βρέθηκαν λείψανα νεολιθικής και μινωικής εποχής. Διαθέτει πλούσιο λιθωματικό διάκοσμο και στην αρχαιότητα έπαιξε λατρευτικό ρόλο.
ΞΩΤΙΚΟΣΠΗΛΙΟΣ ΚΙΣΑΜΟΥ
Το σπήλαιο Ξωτικόσπηλιο Κισάμου βρίσκεται στον παράλιο οικισμό Κεραμωτή της Κοινότητας Αμυγδαλοκεφάλι, που απέχει από τα Χανιά 68 χιλιόμ. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας έγινε ομαδική σφαγή των γυναικόπαιδων που είχαν καταφύγει στο σπήλαιο για προστασία.
ΖΟΥΡΕ ΣΕΛΙΝΟΥ
Το σπήλαιο Ζουρέ Σελίνου βρίσκεται στο χωριό Αζωγυρές, που απέχει από τα Χανιά 73 χιλιόμ. Είναι ιερό σπήλαιο και συνδέεται με την ιστορία των 99 Αγίων Πατέρων. Στο σπήλαιο αυτό κατέφυγαν οι 99 θεοφόροι Πατέρες, με επικεφαλής τον Άγιο Ιωάννη τον Ερημίτη. Εκεί ασκήτευσαν και πέθαναν οι 98 πατέρες. Ο Άγιος Ιωάννης αποχωρίστηκε από τα 98 μέλη της συνοδείας και κατέφυγε στο σπήλαιο του Γουβερνέτου, προκειμένου να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο Θεό. Εκεί πέθανε χτυπημένος από τα βέλη  κάποιου κυνηγού που τον εξέλαβε για θήραμα.
ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΚΙΣΑΜΟΥ
Το σπήλαιο Αγία Σοφία Κισάμου βρίσκεται στο χωριό Τοπόλια που απέχει από τα Χανιά 46 χιλιόμ. Το σπήλαιο ερευνήθηκε και χαρτογραφήθηκε. Παρουσιάζει αρχαιολογικό ενδιαφέρον, γιατί, καθώς μαρτυρούν τα ευρήματα που εντοπίστηκαν, το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε για λατρευτικούς σκοπούς. Κάθε χρόνο στις 25 Δεκεμβρίου τελείται η θεία λειτουργία των Χριστουγέννων μέσα στην εκκλησία του σπηλαίου, από τον Μητροπολίτη Κισάμου και Σελίνου.
Έχει μέσα εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας.

Πηγή Περιοδικό Ην-Ων 21ο τεύχος