Στην ανάδειξη των παλαιών κτιριακών στοιχείων της ιστορικής Μονής Φανερωμένης (Ιεράπετρας) προχωρά η σημερινή αδελφότητα με την στήριξη της Ιεράς Μητρόπολης Ιεραπύτνης και Σητείας και την συνεργασία της Βυζαντινής Αρχαιολογίας.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ιεράς Μητρόπολης Ιεραπύτνης και Σητείας το ιστορικό μοναστήρι το «Καθολικό της Μονής Φανερωμένης» έχει κτιστεί μέσα σε κοίλωμα μεγάλου βράχου, σε μια σπηλιά και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και τη Ζωοδόχο Πηγή και εορτάζεται στις 15 Αυγούστου.
Ειδικότερα αναφέρεται ότι «Με βάση την παράδοση μέσα στο σπηλαιώδη ναό του Καθολικού της Μονής φανερώθηκε η εικόνα της Θεοτόκου σε κάποιο βοσκό γι΄ αυτό και το Μοναστήρι ονομάστηκε Παναγία Φανερωμένη.
Όμως πέρα από ιερό προσκύνημα ολόκληρης της Ανατολικής Κρήτης, αποτελεί και ένα ιστορικό μοναστήρι, όπου κατέφευγαν για προστασία οι Κρήτες επαναστάτες στα δύσκολα χρόνια της ενετικής και τουρκικής κατοχής. Σήμερα διασώζονται ακόμη επάλξεις και πολεμίστρες στους χώρους του φρουριακού συγκροτήματος της Μονής, όπως και τα περισσότερα μοναστήρια που κτίστηκαν την ίδια περίοδο.
Από τις αρχές, τουλάχιστον, του 13ου αιώνα η Μονή ήταν η προστασία των κυνηγημένων Χριστιανών της περιφέρειας και ολόκληρης της Κρήτης.
Ο νικητής Γενουάτης Πισκατόρε το 1204 κατέκτησε την Κρήτη και την πούλησε στους Ενετούς το 1211, οι Κρητικοί συσπειρώθηκαν γύρω από τον Αλέξιο Καλλέργη και το έτος 1282 επαναστάτησαν εναντίον των Ενετών. Και ενώ όλα έδειχναν ότι οι επαναστάτες θα επικρατούσαν των κατακτητών, οι Γενουάτες πρότειναν στον Καλλέργη σημαντική βοήθεια ο οποίος αρνήθηκε και έτσι δημιουργήθηκε σάλος στους επαναστάτες αρχηγούς.
Δημιουργήθηκαν φατρίες και οι μισοί υποστήριζαν την υποταγή στους Γενουάτες και οι άλλοι μισοί συμφωνούσαν με τον Καλλέργη, ενώ μερικοί υπαρχηγοί του άρχιζαν να αποχωρούν από το σώμα του.
Μέσα σ’ αυτήν την ατμόσφαιρα ο Ηγούμενος της Μονής Φανερωμένης (Ιεραπέτρας) κάλεσε όλους τους διϊστάμενους οπλαρχηγούς την Κυριακή των Βαΐων του 1293 στον Ναό της Μονής.
Υπήρξαν έντονες διενέξεις και διαπληκτισμοί και ο εξεγειρόμενος όχλος εισήλθε στην εκκλησία κρατώντας τη σημαία του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρόνικου Παλαιολόγου. Οι αρχηγοί έφυγαν και έμειναν μόνο επτά από τα αγροτικά διαμερίσματα. Σε λίγο βγήκαν από τον ναό άδοντες μετά βαΐων και κλάδων τα νικητήρια και ορκίστηκαν πίστη και υποταγή στον Ανδρόνικο και τον επευφημούσαν. Ο Ηγούμενος ευλόγησε τη σημαία και την τοποθέτησαν δίπλα στον Εσταυρωμένο. Το χρονικό αυτό, άσχετα από το αποτέλεσμα της Συνάξεως μαρτυρεί πως η Μονή είναι η αρχαιότερη της Ανατολικής Κρήτης και διαδράματιζε συντονιστικό ρόλο σε κρίσιμες περιστάσεις για το έθνος.
Η Μονή, λόγω της στρατηγικής θέσεώς της σε δυσπρόσιτη πλαγιά και σε σημείο που δεσπόζει, αποτέλεσε το φρούριο και την αφετηρία των αγωνιστών Χριστιανών Επαναστατών της επαρχίας κατά του μακρόχρονου Τουρκικού ζυγού.
Η εθνική προσφορά της Μονής Φανερωμένης ή Γουρνιώτισσας υπήρξε τεράστια τα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας που λειτούργησε ως προμαχώνας για τους αγωνιστές των κρητικών επαναστάσεων. Μάλιστα, ενίσχυε και οικονομικά τις διάφορες επαναστάσεις κατά των Τούρκων, όπως άλλωστε όλες οι Μονές της Κρήτης.
Η αφανής αλλά αγαστή συνεργασία Μοναστηριού και επαναστατών καταμαρτυρείται και από την επιστολή του Ηγουμένου Νεόφυτου το 1878 προς τον οπλαρχηγό Εμμανουήλ Λακέρδα από την Ανατολή, με την οποία ζητούσε την προστασία της Μονής Φανερωμένης από τις διαρπαγές και τις λεηλασίες των Τούρκων. Εξάλλου, το ταμείο της Μονής συνεισέφερε πάντοτε με αξιοσέβαστα ποσά υπέρ κοινωφελών σκοπών, όπως για την παιδεία και την συντήρηση διαφόρων καταστημάτων.
Από το έτος 1839 που ανέλαβε Ηγούμενος ο Χατζή Γεράσιμος η Μονή ανακαινίζεται και αρχίζει να οργανώνεται και να γίνεται περισσότερο γνωστή.
Οι μοναχοί της Ιεράς Μονής Φανερωμένης δίδασκαν ανάγνωση και γραφή όχι μόνο στούς νέους που είχαν βρει καταφύγιο στο Μοναστήρι αλλά και στα παιδιά των γύρω χωριών. Παρότι ο τούρκος κατακτητής είχε απαγορεύσει τη λειτουργία σχολείων, ελπίζοντας ότι μ’ αυτό τον τρόπο θα έσβηνε η φλόγα της επαναστάσεως, στην Ιερά Μονή Φανερωμένης λειτούργησε το πρώτο κρυφό σχολειό της Κρήτης.
Η αίθουσα, στην οποία λειτουργούσε το Κρυφό Σχολειό, βρίσκεται νοτιοδυτικά της Μονής και δεξιά της κεντρικής εισόδου και του περιβόλου της.
Στο σχολειό αυτό φοίτησε και η θρυλική Ροδάνθη, η κόρη του πρωτόπαππα της Κριτσάς, που έγινε αργότερα το «πρωτοπαλήκαρο» του οπλαρχηγού Καζανομανώλη.
Η ηρωΐδα αυτή, αφού εφόνευσε τον Χουρσίτ Αγά στο χωριό Χουμεριάκο, γιατί επιβουλεύτηκε την τιμή της, μεταμφιεσμένη σε άνδρα και με το ψευδώνυμο «Σπανομανώλης» κατατάχτηκε στο σώμα του Καπετάν Καζάνη και υπήρξε σκληρός τιμωρός των Τούρκων της περιοχής. Τελικά έπεσε μαχώμενη στη μάχη της Κοντάρατος το 1823.
Κατά την Γερμανοϊταλική κατοχή εύρισκαν καταφύγιο και είχαν ως ορμητήριό τους τη Μονή πολλοί διωκόμενοι και αντιστασιακοί πατριώτες. Οι πατέρες και οι βοσκοί της Φανερωμένης έκρυβαν στα σπήλαια της γύρω περιοχής τους άντρες των συμμαχικών στρατευμάτων, τους παρείχαν άσυλο και τους βοηθούσαν να διαφύγουν στην Αίγυπτο.
Σήμερα εγκαταβιούν στη Μονή τέσσεροι μοναχοί, οι οποίοι με τις σοφές υποδείξεις και την αμέριστη φροντίδα και πατρική στοργή του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγενίου διατηρούν την πλούσια και βαριά παράδοση που κληρονόμησαν, επιτελώντας καθημερινά τη θεία λατρεία με το βυζαντινό τυπικό. Όραμα ζωής είναι η εξ ολοκλήρου ανακαίνιση και αναπαλαίωση της ιστορικής αυτής Μονής, χωρίς να αλλοιωθεί ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας και η μορφή της».
Το πρώτο Κρυφό Σχολείο Κρήτης
