«Στη βορειοδυτική πλευρά του Οροπεδίου Λασιθίου, βρίσκεται η Μονή Βιδιανής, που οφείλει το όνομα της στον ιδρυτή της Βίδο. Είναι αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή. Άρχισε να χτίζεται το 1854. Στις 30 του Μάη του 1867 η καινουριοχτισμένη μονή πυρπολήθηκε και αποτεφρώθηκε από τα τουρκικά στρατεύματα του Ομέρ Πασά, που πάτησαν το Λασίθι. Με ζήλο οι ηγούμενοι του μοναστηριού προσπάθησαν σύντομα να ξανακτίσουν την εκκλησία στα ερείπια της παλιάς. Στη γερμανική κατοχή οι κατακτητές συνέλαβαν τον ηγούμενο της μονής Δωρόθεο Τσαγκαράκη που συνεργάστηκε με την εθνική αντίσταση. Μετά από φυλακίσεις και φρικτά βασανιστήρια τον εκτέλεσαν στην Αγιά Χανίων το 1943» αναφέρει στην συνέχεια της αναδρομής του για τα ιστορικά, θρησκευτικά μνημεία ο συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής Γιώργος Παναγιωτάκης στο βιβλίο του «ΚΡΗΤΗ-ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΕΤΕ». Πρέπει να σημειωθεί ότι το περιοδικό «Ην-Ων» έχει ξεκινήσει την ιστορική αναδρομή των αρχαίων και θρησκευτικών μνημείων της Κρήτης από τον Νομό Ηρακλείου και συνεχίζει με τον νομό Λασιθίου. Παράλληλα το περιοδικό ευχαριστεί τον συγγραφέα για την ευγενική του παραχώρηση.
ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου είναι ο Άγιος Νικόλαος. Το όνομά του το οφείλει στο παμπάλαιο ομώνυμο εκκλησάκι που βρίσκεται στη μικρή χερσόνησο στο Αμμούδι. Η πόλη είναι κτισμένη στη θέση της αρχαίας πόλης Λατώ προς Καμάρα. Δημιουργήθηκε ουσιαστικά μετά το 1866 από οικογένειες των περιοχών Σφακίων και Κριτσάς.
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
-Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΕΡΑ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ)
Η Παναγιά η Κερά βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο και είναι η πιο αξιόλογη και παλιά εκκλησία της Κρήτης βρίσκεται 10 χιλιόμετρα περίπου νοτιοδυτικά του Αγίου Νικολάου. Από πλευράς αρχιτεκτονικής και τοιχογραφιών θεωρείται μια από τις πιο αξιόλογες παλιές εκκλησίες της Κρήτης.
Ο ναός είναι κατάγραφος. Οι τοιχογραφίες που χρονολογούνται από το 14ο και 15ο αιώνα είναι εξαιρετικής τέχνης
– Ο ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ (ΣΗΤΕΙΑ)
Σε απόσταση 3 περίπου χιλιομέτρων από την Ετιά και μετά το χωριό Χανδράς, βρίσκεται το ερειπωμένο μεσαιωνικό χωριό Βόιλας.
Αξιόλογο μνημειακό κτίσμα της Βόιλας είναι η δίκλιτη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του 15ου αιώνα, με οικόσημο του οίκου των Σολομών. Μέσα στην εκκλησία υπάρχει ο τάφος του Γεωργίου Σαλαμού. Το επίθετο Σαλαμός ή Σολωμός, βεβαιώνει την ύπαρξη εβραϊκής οικογένειας, η οποία ασπάστηκε το χριστιανισμό και εγκαταστάθηκε στη Σητεία πριν από το 1582. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους οι απόγονοι του ευγενούς Ενετού ακολούθησαν χωριστούς δρόμους. Αλλοι παρέμειναν στη Βόϊλα, όπου διατήρησαν τα φέουδα τους, και άλλοι κατέφυγαν στα ενετοκρατούμενα νησιά του Ιονίου. Πολλοί ειδικοί ερευνητές, μεταξύ των οποίων και Ζακύνθιοι, υποστηρίζουν ότι ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός καταγόταν από την οικογένεια αυτή.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ
– ΛΑΤΩ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Η αρχαία Λατώ βρίσκεται βορειοανατολικά από την Κριτσά. Χωρίς να μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο χρόνος ίδρυσης της, υπολογίζεται ότι χτίστηκε μεταξύ 7ου και 3ου π.Χ. αιώνα. Δύο ακροπόλεις παρείχαν ασφάλεια σ’ αυτήν.
Η πόλη ανασκάφηκε από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Το κέντρο της πόλης ήταν ένας πεντάγωνος χώρος, η Αγορά, ανάμεσα στους δύο λόφους. Στο νότιο ψηλότερο λόφο υπήρχαν τα δημόσια οικοδομήματα. Σώζονται ακόμα οι κερκίδες του θεάτρου στις οποίες κάθονταν οι πολίτες για να παρακολουθήσουν θεάματα και θρησκευτικές τελετές ή για να κάνουν πολιτικές συζητήσεις.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ως κτίριο το Πρυτανείο. Διασώθηκαν βωμός ή τράπεζα, χώρος συμποσίου, όπου υποδέχονταν τους ξένους, και συνέτρωγαν μ’ αυτούς. Ανακαλύφθηκε ακόμα υπαίθριο μάλλον ιερό, χωρίς να είναι γνωστή η θεότητα που λατρευόταν εκεί. Από την πόλη αυτή κατά μια παράδοση καταγόταν ο επιφανής ναύαρχος του Μ. Αλεξάνδρου Νέαρχος, που το 326 π.Χ. ήταν επικεφαλής του στόλου του.
– ΟΛΟΥΣ -ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Αρχαία σημαντική πόλη της Κρήτης που βρισκόταν στη σημερινή θέση Πόρος, της πρώην κοινότητας Ολούντας. Από επιγραφές που ανακαλύφθηκαν, πληροφορούμαστε την ύπαρξη συνθήκης φιλίας με τη γειτονική πόλη Λατώ. Σε άλλη επιγραφή του 134 π.Χ. μεταξύ Λατούς, Ολούντος και Κνωσού αναγνωρίζεται στην τελευταία ο ρόλος του διαιτητή σε περίπτωση που προκύπτει διαφορά μεταξύ τους. Σε άλλο κομμάτι επιγραφής που σώθηκε περιέχεται συνθήκη συμμαχίας μεταξύ Ολούντος και Λύκτου. Άλλη επιγραφή τέλος φανερώνει συμμαχία με τους Ροδίους, που περιείχε μάλιστα ταπεινωτικούς όρους για τους Ολουντίους. Ως ανεξάρτητη και αυτόνομη πόλη έκοψε δικά της νομίσματα. Στα περισσότερα απεικονίζεται από τη μια όψη η Άρτεμις Βριτόμαρτις και από την άλλη ο Δίας κρατώντας αετό ή δελφίνι ή οκτάκτινο άστρο με τη λέξη ΟΛΟΝΤΙΩΝ. Στην 0λούντα λατρευόταν ο Δίας ο Ταλλαίος, ο Άρης και η Άρτεμις.
Η ρωμαϊκή Ολούντα χτίστηκε μετά την κάλυψη της αρχαίας Ολούντας από τα νερά της θάλασσας. Οι ανασκαφές έφεραν στο φώς αξιόλογα ευρήματα και κυρίως κτερίσματα τάφων.
Η πόλη είχε στολιστεί και με άγαλμα της Βριτόμαρτις, που κατά την παράδοση ήταν έργο του Δαίδαλου.
– ΒΑΣΙΛΙΚΗ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Βρίσκεται στο 24ο χιλιόμετρο του δρόμου Αγίου Νικολάου-Ιεράπετρας. Από ανασκαφές που πραγματοποίησε ο Αμερικανός αρχαιολόγος Rich Seager (1904-1906) αποκαλύφθηκε μικρό ανάκτορο, που αποτελεί πιθανή μικρογραφία των ανακτόρων Κνωσού, Μαλίων, Φαιστού και Ζάκρου. Ιδιόρρυθμα αγγεία στη διακόσμηση και το σχήμα έκαναν τους αρχαιολόγους να χαρακτηρίσουν το ρυθμό των αγγείων αυτών «ρυθμό Βασιλικής». Αξιολογούνται ως από τα πιο πρώιμα και ενδιαφέροντα ευρήματα της μινωικής κεραμικής.
– ΔΡΗΡΟΣ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Βορειοδυτικά της πόλης του Αγίου Νικολάου κοντά στην Νεάπολη βρισκόταν η Δρήρος όπου ελάχιστα ερείπια σώζονται σήμερα. Μια τετράπλευρη πέτρα χαραγμένη με γράμματα και στις τέσσερις πλευρές βοήθησε στον ακριβή προσδιορισμό της θέσης της Δρήρου. Η ενεπίγραφη αυτή στήλη περιείχε τον όρκο που είχαν δώσει οι έφηβοι της πόλης, με τον οποίο εκδήλωναν την πίστη τους στην Δρήρο και τη σύμμαχο τους Κνωσό, αλλά και το άσπονδο μίσος τους προς τους γείτονες Μιλήτιους και Λύκτιους. Ο όρκος αυτός γράφτηκε μεταξύ των ετών 346 και 343 π. Χ. στο δωρικό ιδίωμα. Οι έφηβοι ορκίζονταν στους θεούς του ελληνικού πανθέου να είναι αιώνια εχθροί προς τη Μίλητο και τη Λύκτο.
Το σπουδαίο αυτό επιγραφικό εύρημα μεταφέρθηκε τον ίδιο χρόνο που ανακαλύφθηκε, δηλαδή το 1855, στο Ηράκλειο. Οι τουρκικές αρχές το μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα βρίσκεται στο επιγραφικό μουσείο της Πόλης.
Από τις ανασκαφές που πραγματοποίησε ο Σ. Ξανθουδίδης το 1917, αποκαλύφθηκε σπουδαίος ναός του 7ου π.Χ. αιώνα, που πιστεύεται ότι ήταν αφιερωμένος στον Δελφίνιο Απόλλωνα. Σε νεότερες ανασκαφές αποκαλύφθηκαν τρία σφυρήλατα χάλκινα αγάλματα, σημαντικής αρχαιολογικής αξίας.
Παριστάνουν δύο γυναικείες θεότητες και μια ανδρική. Τα γυναικεία αγάλματα πρέπει να παριστάνουν την Άρτεμη και τη Λητώ. Το ανδρικό παριστάνει τον Δελφίνιο Απόλλωνα, προς τιμήν του οποίου είναι χτισμένος και ο ναός. Μετά τον πόλεμο του 220 π. Χ. ξέσπασε πολιτική κρίση στη Δρήρο, δημιουργήθηκαν δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, που στοίχισαν δυστυχώς την καταστροφή της πόλης.
– ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Σε απόσταση 6 περίπου μιλίων βορειοανατολικά τοπ Αγίου Νικολάου, βρίσκεται η βραχονησίδα-φρούριο Σπιναλόγκα. Οι Βενετοί έχτισαν το 1579 ένα ισχυρότατο φρούριο, που θεωρούνταν μάλιστα ένα από τα καλύτερα και σπουδαιότερα της Κρήτης. Με την ολοκληρωτική κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669, το φρούριο της Σπιναλόγκας εξακολούθησε να παραμένει στην κυριαρχία της Βενετίας μέχρι το 1715. Τότε πολιορκήθηκε το φρούριο από τους Τούρκους καθώς και τα φρούρια της Σούδας και Γραμβούσας που ίσχυε και γι’ αυτά το ίδιο καθεστώς και τα κατέλαβαν με συνθηκολόγηση. Οι Τούρκοι έμειναν εκεί μέχρι το 1903. Οι πύλες του φρουρίου έκλεισαν για τους Τούρκους και άνοιξαν πάλι με απόφαση της Κρητικής Πολιτείας, για να δεχτεί αυτή τη φορά όχι κατακτητές αλλά τους λεπρούς της Κρήτης. Στο νησί οι λεπροί έμειναν μέχρι το 1957.
– «ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΧΩΡΙΟ» (ΝΕΑΠΟΛΗ)
Στην περίοδο της βενετοκρατίας, οι δύο οικισμοί της ονομάζονταν «Καινούριο χωριό». Η ονομασία αυτή διατηρήθηκε ως το 1868, που ο Διοικητής Κωστής Αδοσίδης Πασάς εγκαταστάθηκε εκεί και μετέφερε την έδρα του Νομού από το Καστέλλι της Φουρνής στο Καινούριο Χωριό που του έδωσε το νέο όνομα Νεάπολις. Ως πρωτεύουσα του νομού Λασιθίου διατηρήθηκε μέχρι το 1904, οπότε έγινε πρωτεύουσα ο Άγιος Νικόλαος. Στον οικισμό Καρές που κατέστρεψαν οι Βενετοί το 1347 γεννήθηκε το 1329 ο Πέτρος Φίλαργος ή Φιλάρετος, που ασπάστηκε το μοναχισμό. Διακρίθηκε για την επιστημονική του κατάρτιση, τη ρητορική του ικανότητα και την πλατιά του θεολογική μόρφωση. Έγινε Πάπας της Ρώμης το 1409-1410.
– ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ
«Νύμφη του Λιβυκού» αποκαλείται η Ιεράπετρα. Είναι αρχαία κρητική πόλη και στην πορεία της ιστορικής εξέλιξης παρουσιάζεται με το όνομα Κύρβα, Πύτνα, Κάμιρος, Ιεράπυδνα, Ιεράπυτνα και Ιεράπετρα. Στη μινωική εποχή πρέπει να ήταν μια μικρή πολίχνη. Στους ιστορικούς όμως χρόνους εξελίχτηκε σε μια μεγάλη και αυτοτελή οικονομική δύναμη. Η Ιεράπυτνα έκοψε 44 τύπους νομισμάτων, γεγονός που φανερώνει την οικονομική της αυτοδυναμία και υπεροχή, διέθετε μάλιστα και δικό της νομισματοκοπείο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Εκτός από τους περιηγητές που επισκέφτηκαν την πόλη κατά καιρούς στους μεσαιωνικούς και επόμενους χρόνους, ένας άλλος σπουδαίος και τρανός επισκέπτης κατά την παράδοση, ήταν ο Γάλλος στρατηγός Ναπολέοντας Βοναπάρτης. Άλλο μνημείο που θυμίζει τον Τούρκο κατακτητή είναι ένα ευρύχωρο τζαμί με το μιναρέ του, που βρίσκεται στην παλιά πόλη.
– ΑΓΙΑ ΦΩΤΙΑ (ΣΗΤΕΙΑΣ)
Η Αγία Φωτιά είναι Οικισμός του Δήμου Σητείας όπου ανακαλύφθηκε μια εκτεταμένη νεκρούπολη της πρωτομινωικής περιόδου. Ανασκάφηκαν 252 τάφοι, ενώ 50 ακόμη τάφοι βρέθηκαν καταστρεμμένοι από εδαφικές καλλιέργειες. Πρόκειται για το μεγαλύτερο νεκροταφείο της μινωικής Κρήτης. Εκτός από κρανία και οστά, βρέθηκαν 1800 αγγεία διαφόρων τύπων σε άριστη κατάσταση, όπως: κέρνοι, πυξίδες, πρόχοι, εργαλεία, λεπίδες, αγκίστρια ψαράδων, αιχμές από δόρατα κ.ά. Εξαιρετικής σημασίας θεωρούνται δύο ζωόμορφα φυλακτά από μολύβι.
– ΠΑΛΑΙΚΑΣΤΡΟ (ΣΗΤΕΙΑΣ)
Στο Παλαίκαστρο ή Παλαιόκαστρο αποκαλύφθηκε από τη σκαπάνη της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής ένας σημαντικός μινωικός και μεταμινωικός οικισμός, που στα σπλάχνα του έκρυβε ένα μεγάλο αριθμό εξαιρετικής σημασίας ευρημάτων. Η πόλη διασχίζεται από ένα κεντρικό δρόμο. Άλλοι πάλι κάθετοι αριστερά και δεξιά μικρότεροι δρόμοι χώριζαν την πόλη σε συνοικίες (γειτονιές) και πιστεύεται ότι σε κάθε γειτονιά κατοικούσε ένα γένος (σόϊ) με τα παρακλάδια του. Τα σπίτια των συνοικισμών ήταν προσανατολισμένα προς τον κεντρικό δρόμο και είχαν θαυμάσιες προσόψεις.
Διέθεταν ακόμα πλήρες αποχετευτικό σύστημα. Από τάφους που αποκαλύφθηκαν, συγκεντρώθηκε μεγάλος αριθμός ανθρώπινων οστών σε καλή κατάσταση, που βοήθησαν τους ανθρωπολόγους να κάνουν σημαντικές επιστημονικές επισημάνσεις και ανακοινώσεις πάνω στη σωματική διάπλαση των μινωιτών. Στην πόλη αυτή βρισκόταν το περιώνυμο ιερό «του Δικταίου Διός». Μια επιγραφή, που δέχτηκε προφανώς την οργή των οπαδών της νέας θρησκείας και την έσπασαν, περιείχε τον ύμνο προς τον Δικταίο Δία. Τον ύμνο έψαλλαν γυμνοί ασπιδοφόροι νέοι που μιμούνταν τους Κουρήτες, οι οποίοι είχαν αναλάβει την προστασία του Δία κατά τη γέννηση του. Ο ύμνος είναι ποίημα του 3ου ή 4ου π. Χ. αιώνα και αποτελεί επίκληση προς το Δία να φέρει ευτυχία στους ανθρώπους, ευφορία στους καρπούς της γής, προστασία στους ανθρώπους που πλέουν στις θάλασσες κλπ.
– ΙΤΑΝΟΣ (ΣΗΤΕΙΑ)
Βορειοανατολικά της μονής Τοπλού κοντά στο Φοινικό δάσος Βάι, βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Ιτάνου, που είναι γνωστή με το όνομα Ερημούπολη ή Ερμούπολη. Η ίδρυση της πόλης ανάγεται σε προϊστορικούς χρόνους. Την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την ύπαρξη της πόλης, μας την δίνει ο Όμηρος. Υπήρξε σταθμός σπουδαίου διαμετακομιστικού εμπορίου και είχε αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με την Εγγύς και Μέση Ανατολή, στην οποία έκανε εξαγωγή πορφύρας, σπόγγων, γυαλιού και αλιευμάτων.
Οι Ιτάνιοι ήταν κυρίαρχοι σε όλες τις ανατολικές ακτές της Σητείας και τα όρια της εκτείνονταν από το ακρωτήριο Σαμώνιο (Κάβο Σίδερο) ως το ακρωτήριο Ερυθραίο (Γούδουρας). Η εξαγωγική δραστηριότητα που ανέπτυξε η Ίτανος απ’ όλη την περιφέρεια στην οποία κυριαρχούσε, καθώς και τα σημαντικά έσοδα που της εξασφάλιζε το ιερό του Δικταίου Δία στο Παλαίκαστρο, πλούτισαν την πόλη, όπως προκύπτει από το πλήθος των ναών και των πολυτελών μαρμάρινων οικοδομών της.
Ένα σημαντικό ιστορικό μνημείο, είναι η εντοιχισμένη αριστερά του καθολικού της Μονής Τοπλού πλάκα, γνωστή ως «επιγραφή των Μαγνητών». Από την επιγραφή πληροφορούμαστε ότι, επειδή οι Ιτάνιοι βρίσκονταν σε συνεχείς προστριβές με τους κατοίκους της Πραισού, ζήτησαν την βοήθεια του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου του Φιλομήτορα το 146 π.Χ., ο οποίος βοήθησε στρατιωτικά τους Ιτάνιους, στέλνοντας ακόμη και φρουρές στην επικράτεια της Ιτάνου. Η βοήθεια του Αιγυπτίου βασιλιά και η εμπλοκή των Πραισίων στον πόλεμο με τους Ιεραπύτνιους, έθεταν τέρμα στις μεταξύ τους διαμάχες. Όμως οι Ιτάνιοι δεν βρίσκουν την ησυχία τους. Ο νέος γείτονας που καταλαμβάνει την Πραισό και τις κτήσεις της, δηλαδή η Ιεράπυτνα, έχει εδαφικές διεκδικήσεις από την Ίτανο. Οι διαμάχες και προστριβές τους, κράτησαν ως το 67 π.Χ. που ήρθε η ρωμαϊκή κατοχή. Στα ρωμαϊκά χρόνια η Ίτανος εξακολουθούσε να κατέχει μια εξέχουσα θέση. Οι Ρωμαίοι της επέτρεπαν να κόβει δικά της νομίσματα και να συμμετέχει στο κοινό των Κρητών.
– ΖΑΚΡΟΣ (ΣΗΤΕΙΑ)
Παράλιος οικισμός με υπέροχη αμμουδιά, που ανήκει στην Κοινότητα Επάνω Ζάκρου και απέχει 8 χιλιόμετρα απ’ αυτή και 46 από τη Σητεία. Πρώτος ο παρατηρητικός περιηγητής Άγγλος ναύαρχος Τ. Spratt στα μέσα του περασμένου αιώνα εντοπίζει ίχνη από ερείπια, που τον πείθουν για την ύπαρξη παράλιας κρητικής πόλης. Στα τέλη του αιώνα οι Ιταλοί αρχαιολόγοι Halbherr και Mariani και ο Άγγλος A. Evans πραγματοποιούν δοκιμαστικές ανασκαφές, που γίνονται συστηματικότερες από τον P. Hogarth, Διευθυντή της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής των Αθηνών. Ο Hogarth αποκάλυψε τμήμα του αρχαίου οικισμού, 12 σπίτια της υστερομινωικής περιόδου που έκρυβαν αξιόλογους θησαυρούς, όπως: μινωικά αγγεία, χάλκινα όπλα και εργαλεία, διπλούς πελέκεις, μαχαίρια, σμίλες, καθώς επίσης και 500 περίπου πήλινα σφραγίσματα, που αποτελούσαν πιθανόν αρχείο εμπορικής αλληλογραφίας. Εξήντα χρόνια πέρασαν από τότε και η περιοχή, που ήταν τυλιγμένη στην απομόνωση και την σιωπή, ξαφνικά ταράσσεται.
Η τυχαία ανεύρεση διαφόρων χρυσών νομισμάτων λεπτής τέχνης και ενός ξίφους αργότερα, δίνουν την αφορμή στην αρχαιολογική σκαπάνη να αρχίσει και πάλι το έργο της.
Ο έφορος αρχαιοτήτων Νικ. Πλάτων, βαθύς γνώστης και μελετητής του μινωικού πολιτισμού, αρχίζει το ανασκαφικό του έργο, που γνωρίζει λαμπρή επιτυχία. Ο τόπος λύνει τη σιωπή του και αποκαλύπτεται ένα νέο μινωικό ανάκτορο, το τέταρτο στην Κρήτη, μετά το ανάκτορο της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων, που αν και σε έκταση μικρότερο, απέδωσε περισσότερα από 10.000 αντικείμενα εξαιρετικής τέχνης, πολλά από τα οποία χαρακτηρίζονται ως «βασιλικά».
Τα στοιχεία πείθουν ότι η Ζάκρος υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα διαμετακομιστικού εμπορίου της Κρήτης και ένας σταθμός των πλοίων που ταξίδευαν προς την Αφρική. Η ξυλεία των κέδρων, το λάδι και το κρασί, αποτελούσαν βασικά εξαγώγιμα προϊόντα της Κρήτης προς την Αίγυπτο και τις άλλες χώρες. Από τις χώρες αυτές εισάγονταν ελεφαντόδοντο, χρυσός πολύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες, που επεξεργάζονταν οι τεχνίτες των ανακτόρων. Η βιοτεχνία κι εδώ βρισκόταν σε ιδιαίτερη ανάπτυξη, γιατί η φτωχή και ορεινή ενδοχώρα του ανακτορικού κέντρου, δεν επέτρεπε την ανάπτυξη της γεωργίας, όπως συνέβαινε σε περιοχές άλλων κέντρων που ήταν εύφορες. Η ζωή στο ανάκτορο κράτησε για 100-150 χρόνια. Χτίστηκε δηλαδή γύρω στο 1600 και καταστράφηκε το 1450 π.Χ. Φαίνεται ότι και το ανάκτορο της Ζάκρου, ακόμα για φυσικότερους λόγους, δεν απέφυγε την οργή του ηφαιστείου της Σαντορίνης, όπως διαφαίνεται από το ηφαιστειακό υλικό που βρέθηκε στο ανάκτορο, τις μετατοπίσεις τοίχων, την κατάρρευση των πάνω ορόφων, καθώς και τα ίχνη πυρκαϊάς. Με την ξαφνική και ολοκληρωτική καταστροφή του ανακτόρου δεν ξανακτίζεται άλλο στη θέση του.
Το ανάκτορο σκεπασμένο από κομμάτια λάβας και ελαφρόπετρας, κράτησε σχεδόν ανέπαφους τους πλούσιους θησαυρούς του, τους οποίους απλόχερα παρέδωσε στο κτύπημα της αρχαιολογικής σκαπάνης. Σημειώνεται τέλος ότι στα γύρω υψώματα στον Τραόσταλο και το Φαράγγι των νεκρών ανακαλύφθηκαν πολλοί τάφοι προϊστορικής εποχής.
ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ
– ΜΟΝΗ ΑΡΕΤΙΟΥ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Η μονή Αρετίου (20 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο) ιδρύθηκε γύρω στο 1600 από τον «Αφέντη» Μάρκο Παπαδόπουλο κάτοικο Απάνω Φουρνής, που δώρησε στη μονή κτήματα 40 μουζουριών, αρκετά για να συντηρούνται 12 μοναχοί από τα εισοδήματα που αποκόμιζαν απ’ αυτά. Με τη νέα δωρεά του Μάρκου Παπαδόπουλου, ανιψιού του πρώτου δωρητή, η μονή απόκτησε πολλά κτήματα και πλουτίστηκε με νέα κτίρια (κελιά-ξενώνες) και οι Τούρκοι σκότωσαν τον Επίσκοπο Ιωακείμ.
Υπήρξε έδρα του Επισκόπου Πέτρας μέχρι το 1868, έτος κατά το οποίο ο Κωστής Αδοσίδης Πασάς τη μετέφερε στη Νεάπολη. Με το αναστηλωτικό πρόγραμμα που έθεσε σε εφαρμογή ο ακούραστος σημερινός Μητροπολίτης Πέτρας κ. Νεκτάριος, το κτιριακό συγκρότημα βρίσκει και πάλι την παλιά του μορφή, με το αρχιτεκτονικό πρόσωπο που βρίσκεται σε στενή αρμονία με τον περιβάλλοντα χώρο.
– ΜΟΝΗ ΚΡΕΜΑΣΤΩΝ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Η Μονή Κρεμαστών (αφιερωμένη στο Μιχαήλ Αρχάγγελο) είναι χτισμένη στο τέλος του 16ου ή τις αρχές του 17ου αιώνα. Στη μονή λειτούργησε καλά οργανωμένο κρυφό σχολείο, που με την πάροδο του χρόνου έγινε κοινοτικό. Διέθετε μάλιστα δασκάλους που ήταν μορφωμένοι κληρικοί. Η συμβολή της μονής υπήρξε σημαντική στην παιδεία της εποχής. Το 1868 ο τότε Διοικητής Λασιθίου Κωστής Αδοσίδης Πασάς εγκατέστησε για λίγο την έδρα της Διοίκησης, στη μονή, όπου διέμενε και η οικογένεια του.
– ΜΟΝΗ ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΕΝΑΣ (ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ)
Στο ανατολικό τμήμα του Οροπεδίου, βρίσκεται η μονή Κρουσταλλένιας. Τιμάται στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου. Πιθανός χρόνος ίδρυσης της μονής είναι το έτος 1241, όπως φανερώνει ανάγλυφο που φυλάσσεται σήμερα στη μονή. Όταν το 1543, μετά την επί διακόσια χρόνια ερήμωση του Λασιθίου από τους Βενετούς, αποφασίστηκε από τους ίδιους να κατοικηθεί και πάλι, μετέφεραν πρόσφυγες από το Ναύπλιο και τη Μονεμβασία, στους οποίους μοίρασαν τα κτήματα του Λασιθίου.
Η υποχρέωση που αναλάμβαναν οι νέοι οικιστές του Λασιθίου, ήταν να δίνουν τη μισή σοδειά τους στις βενετικές αρχές του Χάνδακα.
Μεταξύ των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στο Λασίθι ήταν και η Παλαντία ηγουμένη της Μονής Σπηλαίου, η οποία ίδρυσε ή επανίδρυσε τη μονή και μερίμνησε παράλληλα για τη συντήρηση της. Το Γενάρη του 1823 ο Χασάν Πασάς μετά από πολλές προσπάθειες καταλαμβάνει το Λασίθι κι αρχίζει άγρια σφαγή και ανελέητος εξολοθρεμός των κατοίκων του. Τότε καταστρέφεται και η μονή. Στην επανάσταση του 1866-69 η επαναστατική επιτροπή του αγώνα, μέρος από τα πολεμοφόδια, καθώς και το πρόχειρο εργοστάσιο κατασκευής των φυσιγγίων, βρίσκονταν στη Κρουσταλλένια. Στον ιστό του μοναστηριού είχε υψωθεί και κυμάτιζε η σημαία των επαναστατών.
Όπως ήταν φυσικό, το μοναστήρι δεν ξέφυγε από τη μανία του Ομέρ Πασά. Στις 29 Μάιου 1867 η μονή πυρπολήθηκε από τα στρατεύματα του. Στην περίοδο της ιταλογερμανικής κατοχής, η μονή μεταβλήθηκε σε χώρο συγκέντρωσης αιχμαλώτων και οι μοναχοί εκδιώχτηκαν. Η μονή τέλος έπαιξε ρόλο και στα εκπαιδευτικά πράγματα του τόπου. Στο τέλος της τουρκοκρατίας και τις αρχές του αιώνα μας λειτούργησε δημοτικό σχολείο, στο οποίο φοιτούσαν παιδιά από τα γειτονικά χωριά.
– ΜΟΝΗ ΒΙΔΙΑΝΗΣ (ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ)
Στη βορειοδυτική πλευρά του Οροπεδίου Λασιθίου, βρίσκεται η Μονή Βιδιανής, που οφείλει το όνομα της στον ιδρυτή της Βίδο. Είναι αφιερωμένη στη Ζωοδόχο Πηγή. Άρχισε να χτίζεται το 1854.
Στις 30 του Μάη του 1867 η καινουριοχτισμένη μονή πυρπολήθηκε και αποτεφρώθηκε από τα τουρκικά στρατεύματα του Ομέρ Πασά, που πάτησαν το Λασίθι. Με ζήλο οι ηγούμενοι του μοναστηριού προσπάθησαν σύντομα να ξανακτίσουν την εκκλησία στα ερείπια της παλιάς. Στη γερμανική κατοχή οι κατακτητές συνέλαβαν τον ηγούμενο της μονής Δωρόθεο Τσαγκαράκη που συνεργάστηκε με την εθνική αντίσταση. Μετά από φυλακίσεις και φρικτά βασανιστήρια τον εκτέλεσαν στην Αγιά Χανίων το 1943. Το ενδιαφέρον του οικείου Μητροπολίτη και των κατά καιρούς ηγουμένων έχει συντελεστεί σημαντικό αναστηλωτικό έργο.
– ΜΟΝΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ (ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ)
Πάνω από τα ερείπια της μινωικής πόλης Γουρνιά, σε περίοπτη θέση με εκπληκτική θέα προς τη θάλασσα, βρίσκεται η Μονή Φανερωμένης, που ακούεται και Παναγία στα Γουρνιά. Ο σπηλαιώδης ναός της Φανερωμένης είναι αφιερωμένος στην κοίμηση της Θεοτόκου και τη Ζωοδόχο Πηγή. Η μονή είναι παλιά και υπολογίζεται ότι υπήρχε από τη Β’ βυζαντινή περίοδο. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι, όπως αναφέρεται, την ημέρα των Βαΐων το 1293 συγκεντρώθηκαν στο χώρο της μονής οι αρχηγοί της εναντίον των Βενετών επανάστασης Αλ. Καλλέργης, Καβάσιλας, Μελισσηνός και Χαμολέος, προκειμένου να πάρουν αποφάσεις για την πορεία του αγώνα. Το μοναστήρι με τη φρουριακή του μορφή, δεν είναι μόνο προσκυνηματικός τόπος, αλλά συνάμα και τόπος όπου εύρισκαν καταφύγιο οι καταδιωγμένοι χριστιανοί και οι τοπικοί οπλαρχηγοί και πολεμιστές.
Η μεγάλη κτηματική περιουσία της μονής αποτέλεσε την αιτία συχνών προστριβών με τους Τούρκους αγάδες της Ιεράπετρας που είχαν κι αυτοί κτήματα γειτονικά με τα κτήματα της μονής. Το κρυφό σχολείο που λειτούργησε στη μονή την περίοδο της τουρκοκρατίας, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση των νέων όλου του νομού. Στο σχολείο αυτό κατά την παράδοση έμαθε τα πρώτα της γράμματα και η Ροδάνθη η Κριτσωτοπούλα το 1821, γνωστή για τους αγώνες της και τη γενικότερη συμβολή της στην αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
ΣΗΤΕΙΑ
Το όνομα Σητεία προέρχεται από την αρχαία πόλη Ήτιδα ή Ητεία, που κατά την πιο πιθανή εκδοχή βρισκόταν στο γειτονικό λόφο Πετρά. Η πόλη υπήρχε από την αρχαιότητα ως το 1651. Δέχτηκε τρία δυνατά καταστροφικά πλήγματα, τα οποία και την αφάνισαν τελικά. Το πρώτο ήταν ο σεισμός του 1508 και το δεύτερο ο Χάίρεντίν Μπαρμπαρόσα, που στο πέρασμα του δεν άφησε τίποτα όρθιο, αφού από τα 400 σπίτια που υπήρχαν, έμειναν όρθια μόνο τα 10. Ύστερα από την καταστροφή και του βενετσιάνικου φρουρίου από τους ίδιους τους Ενετούς για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων, η πόλη έπαψε να υπάρχει για να χτιστεί και πάλι μετά δύο αιώνες, δηλαδή γύρω στο 1870 με σχέδιο του Τούρκου διοικητή Αβνί Χουσεϊν Πασά. Υπήρξε πατρίδα του Μύσωνα, ενός από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. Στο χώρο αυτό έζησε και ο Βιτσέντζος Κορνάρος που με το αριστουργηματικό έργο του «ο Ερωτόκριτος» αναδείχτηκε ο κορυφαίος του κρητικού ποιητικού λόγου της εποχής του. Η Σητεία διαθέτει μικρό αεροδρόμιο που τη συνδέει με την Αθήνα και την Κάρπαθο.
– ΜΟΝΗ ΚΥΡΙΑ ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ ΤΟΜΠΛΌΥ (ΣΗΤΕΙΑ)
Μια από τις πιο σπουδαίες και ιστορικές μονές της Κρήτης. Βρίσκεται σε απόσταση 20 χιλιομέτρων ανατολικά της Σητείας. Τιμάται στο όνομα της Θεοτόκου και του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και είναι «το Μεγάλο Μοναστήρι» όπως λέει ο λαός μας ακόμα και σήμερα. Η επωνυμία της μονής Ακρωτηριανής είναι γνωστή από το 15ο ή 16ο αιώνα, όπως φανερώνει ορειχάλκινη κυκλική σφραγίδα της εποχής. Για πρώτη φορά το 1673 αναφέρεται ως μονή Τοπλού σε σχετικό τουρκικό έγγραφο. Το όνομα, κατά την άποψη πολλών μελετητών της ιστορίας, οφείλεται στο μικρό κανόνι που υπήρχε στη μονή για να την προστατεύει από τους πειρατές. Το κανόνι στην τουρκική γλώσσα λέγεται τόπ. Δεν κρίνεται αβάσιμη και η άποψη που θεωρεί ότι προέρχεται από συγκοπή της λέξης το πλού(σιο) μοναστήρι, επειδή η μονή διέθετε τεράστια περιουσία. Ο χρόνος ίδρυσης της δεν είναι βέβαιος. Μετά τις τελευταίες τοιχογραφικές αποκαλύψεις οι ειδικοί οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι ο μικρός ναός της κοίμησης της Θεοτόκου, που αποτέλεσε τον πυρήνα του μοναστηριού, κτίστηκε κατά τον 14ο αιώνα. Στην πορεία της η μονή σημαδεύτηκε από πολλά περιστατικά. Έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία της Ανατολικής Κρήτης κι έγινε θεματοφύλακας των θρησκευτικών και εθνικών μας παραδόσεων. Το 1460-1471 η μονή καταστράφηκε από Τούρκους πιθανόν πειρατές.
Ξαναχτίστηκε σύμφωνα με το φρουριακό σύστημα της εποχής, για να προστατεύεται από τους πειρατές, που τα χρόνια εκείνα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνοι. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, η μονή χτίστηκε από τη μεγάλη οικογένεια των Κορνάρων. Το 1530 η μονή λεηλατήθηκε από τους ιππότες της Μάλτας. Το 1612 έπαθε μεγάλη καταστροφή από σεισμό, αλλά ανακαινίστηκε γρήγορα από το δραστήριο ηγούμενο της Μονής Παντόγαλο. Το 1646 έπεσε στα χέρια των Τούρκων, που λεηλάτησαν το μοναστήρι και ανάγκασαν τους μοναχούς να το εγκαταλείψουν. Το 1704 η μονή ανακηρύσσεται Σταυροπηγιακή. Επειδή υπήρξε κέντρο επαναστατών και καταφύγιο για τους διωκόμενους, δοκιμάστηκε σκληρά στη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Το 1821, με την κήρυξη της ελληνικής επανάστασης, οι Τούρκοι έσφαξαν 12 μοναχούς στην είσοδο της μονής.
Στην επανάσταση του 1866 η μονή ενίσχυσε ποικιλοτρόπως την εθνική υπόθεση.
Στη γερμανική κατοχή έπαιξε και πάλι τον εθνικό της ρόλο. Για το λόγο αυτό οι Γερμανοί σκότωσαν τον ηγούμενο Ιγνάτιο Συλιγνάκη, ενώ άλλοι μοναχοί φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν. Αλλά και στον τομέα της μάθησης διαδραμάτισε το ρόλο της. Υπάρχουν ενδείξεις ότι στην περίοδο της τουρκοκρατίας λειτούργησε κρυφό σχολείο στο χώρο της μονής. Από το 1870 ιδρύθηκε και λειτούργησε εκεί αλληλοδιδακτικό σχολείο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΣΠΗΛΑΙΑ Ν. ΛΑΣΙΘΙΟΥ
– ΜΙΛΑΤΟΥ (ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ)
Είναι γνωστό ως Σπήλαιο του Ραπά και βρίσκεται 2,5 χιλιόμετρα ανατολικά από το χωριό Μίλατος που είναι παραθαλάσσιο. Το σπήλαιο δεν είναι μόνο ένα μνημείο της φύσης, αλλά και ένα ιστορικό μνημείο και ως τέτοιο είναι περισσότερο γνωστό. Ο περιβόητος Χασάν Πασάς, μετά την καταστροφή και ερήμωση του Λασιθίου το Γενάρη του 1823, στράφηκε κατά του Μεραμβέλλου. Ελάχιστοι υπερασπιστές και 2000 γυναικόπαιδα και γέροντες είχαν καταφύγει για προστασία στο σπήλαιο. Οι Τούρκοι πληροφορήθηκαν το γεγονός, κύκλωσαν το σπήλαιο κι άρχισε για τους πολιορκημένους μια δραματική περιπέτεια, που κράτησε από τις 3 εως τις 15 Φεβρουαρίου 1823.
Οι πολιορκημένοι, που δεν άντεχαν περισσότερο, αποτόλμησαν μια ηρωική έξοδο, ως άλλοι Μεσολογγίτες, που όμως είχε τραγικό γι’ αυτούς τέλος. Άλλοι καταπατήθηκαν από το ιππικό του εχθρού, άλλοι σφάχτηκαν κατά τον πιο σκληρό τρόπο και τα γυναικόπαιδα κατέληξαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Πριν από 60 περίπου χρόνια χτίστηκε μικρή εκκλησία μέσα στο σπήλαιο, που τιμάται στο όνομα του Αποστόλου Θωμά. Την ημέρα εκείνη, δηλαδή την Κυριακή του Πάσχα, τελείται επίσημο μνημόσυνο με τη συμμετοχή των αρχών και τιμάται η μνήμη των θυμάτων
– ΔΙΚΤΑΙΟΝ ΑΝΤΡΟΝ (ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ)
Το Δικταίον άντρον είναι το σπήλαιο, όπου κατά τη μυθολογία γεννήθηκε ο Δίας και κατά μια παραλλαγή της έγινε ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων. Βρίσκεται πάνω από το χωριό Ψυχρό σε υψόμετρο 1025 μέτρα. Η Ρέα, για να γλιτώσει τα παιδιά της από το πατρικό θυσιαστήριο, που δεν ήταν άλλο από τα σαγόνια του Κρόνου, κατέφυγε νύχτα στην Κρήτη, όπου με τη βοήθεια της Μητέρας Γής ήρθε στον κόσμο το «θείον βρέφος».
Το σπήλαιο λοιπόν που ανέλαβε να φιλοξενήσει τον κατατρεγμένο «θείον επισκέπτη» κατά τη γνώμη των πρώτων αρχαιολόγων είναι το Δικταίον άντρον ή σπήλαιο του Ψυχρού. Η λατρευτική περίοδος του σπηλαίου καλύπτει το διάστημα δύο και παραπάνω χιλιετιών (2000 π.Χ. -100 μ.Χ.). Στο σπήλαιο, κατά την άποψη του μεγάλου αρχαιολόγου Α. Εναης, λατρεύτηκαν δύο θεότητες: ο Δίας και μια γυναικεία θεότητα, που αποτελούσε προσωποποίηση της γονιμότητας και της βλάστησης. Ήταν η Μητέρα Γη που ανέλαβε και έκρυψε με ασφάλεια και στοργή στα κατάβαθα της τον Δία. Μαζί με τις θεότητες αυτές λατρεύτηκαν και οι επιβλητικοί και μεγαλοπρεπείς σταλακτίτες.
Οι πελώριοι αυτοί σταλακτίτες φαίνονται σαν να κρατούν στους ώμους τους τη στέγη του σπηλαίου και χωρίζουν το χώρο σε διάφορα διαμερίσματα.
– ΤΡΑΠΕΖΑΣ (ΚΡΟΝΙΟ – ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ)
Το Σπήλαιο της Τράπεζας. Κρόνιο, βρίσκεται κοντά και πάνω από το χωριό Τζερμιάδω. Περισσότερο γνωστή είναι η ονομασία του «Κρόνιον». Το σπήλαιο χρησίμευσε όπως συνέβαινε και με τα περισσότερα σπήλαια ως ανθρώπινη κατοικία. Αργότερα εξυπηρέτησε ταφικές ανάγκες, όπως προκύπτει και από τα αναθήματα και τις προσφορές που βρέθηκαν. Η ανεύρεση σκαραβαίων της 11ης Φαραωνικής δυναστείας δείχνει ότι είχε αναπτυχθεί μια σχέση με τις χώρες της Εγγύς Ανατολής και ειδικότερα με την Αίγυπτο.
Στο σπήλαιο βρέθηκαν ακόμα φύλλα χρυσού, ένα ειδώλιο από φαγεντιανή, ειδώλιο από ελεφαντοκόκαλο κ.α. Παρουσίασε τέλος το σπήλαιο και λαμπρή λατρευτική εξέλιξη μέχρι να εγκαταλειφθεί και να μεταφερθεί η λατρεία στο «Δικταίον άντρον».
– ΤΟ ΚΑΡΦΙ (ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ)
Βρίσκεται στα σύνορα Λασιθίου και Ηρακλείου, πάνω από τη μονή της Κεράς της Καρδιώτισσας. Ένας πυργωμένος και απόκρημνος βράχος που μοιάζει με καρφί, δίνει το όνομα του στον άγνωστο υπομινωικό οικισμό που ξεφυτρώνει στις ρίζες του. Οι Μινωίτες κατατρεγμένοι από τους Δωριείς περί το 1100 π.Χ. κατέφυγαν στο χώρο αυτό, όπου παλαιότερα υπήρχε ιερό κορυφής. Το ανεμοδαρμένο αυτό αλλά ασφαλές ύψωμα, προτίμησαν οι Μινωίτες για να ζήσουν κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες, αναπνέοντας όμως ελεύθερο αέρα. Ο οικισμός χτίστηκε ανατολικά του βράχου, σε τμήμα της επίπεδης έκτασης που απλώνεται δίπλα απ’ αυτό. Την αρχαιολογική αξία του χώρου επισήμανε πρώτος ο Α. Evans το 1896 που ανέσκαψε μάλιστα ένα τάφο στη θέση μνήματα. Η πόλη τελικά ανακαλύφθηκε από Άγγλο αρχαιολόγο στις ανασκαφές που έγιναν το 1937-39.
Εξαιρετικής σημασίας και ενδιαφέροντος είναι τα ειδώλια της θεάς με υψωμένα τα χέρια σε στάση προσευχής ή ευλογίας, με το σωληνόμορφο κορμό, τα κινητά κάτω άκρα και τα πτηνά στο κεφάλι.
Ο τύπος των κατοικιών που αποκαλύφθηκε και οι πλακόστρωτοι δρόμοι που τις χώριζαν, παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα με τα παλιά σπίτια και τα πλακόστρωτα που συναντούμε ακόμα και σήμερα σε πολλά κρητικά χωριά και κυρίως στο Οροπέδιο Λασιθίου.
– ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΤΩΦΥΓΙ (ΣΗΤΕΙΑΣ)
Το σπήλαιο βρίσκεται στο χωριό Άγιος Γεώργιος (παλαιότερα Τουρτούλοι) σε ανηφορική πορεία 45o. Το χωριό απέχει 14 χιλιόμετρα από τη Σητεία, στο δρόμο Σητεία, Μαρωνιά, Επάνω Επισκοπή, Τουρτούλοι. Είναι σπήλαιο με πλούσιο φυσικό διάκοσμο. Η είσοδος του έχει συνολικά πλάτος 3.20 μ. Αποτελείται από δύο αίθουσες. Η πρώτη έχει μήκος 24 μ. και πλάτος 12 μ. Η δεύτερη έχει μήκος 42 μ. και πλάτος 11 μ. και χωρίζεται σε 4 θαλάμους.
Μια στενή κάθοδος στο δεξιό τμήμα του θαλάμου οδηγεί σε μεγάλη λίμνη. Η συνολική διαδρομή μέσα στο σπήλαιο είναι 100μ. Κοντά βρίσκεται ακόμη το μικρό κατωφύγι, σπήλαιο που παρουσιάζει εξαιρετικό επιστημονικό ενδιαφέρον. Ας σημειώσουμε ότι το χωριό Τουρτούλοι είναι γνωστό από τη μεγάλη σφαγή των χριστιανών που διέταξε ο αιμοσταγής γενίτσαρος Ιμπραήμ Αφεντάκης ή Αφεντακάκης το 1821.
Ηρωική Αντίσταση Ηγουμένων κατά κατακτητών
